اصحاب فرمان‌نویسی در عهد قاجار

سام, علی

اصحاب فرمان‌نویسی در عهد قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

علی سام

دانشجوی دکتری تاریخ ایران دانشگاه پیام نور

چکیده

هدف: پژوهش حاضر، در پی مشخص کردن نقش افراد و مناصب حکومتی و دیوانی در نگارش و صدور فرمان‌های دورۀ قاجار است.
روش/ رویکرد پژوهش: این پژوهش، با روش توصیفی و تحلیلی، بر اساس مطالعۀ کتاب‌های دست اول تاریخی، اسناد موجود، و بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای و تجربیات عملی مولف نگاشته شده است.
یافته‌ها و نتایج پژوهش: امر نگارش، تایید و اجرای مفاد فرمان، امری پیچیده و مستلزم دانستن اصول نگارشی مدون بود و در دیوان‌های متعدد حکومتی، سیری طولانی داشت. متصدی اجرای این سیر، از آغاز تا پایان، مسئولان حکومتی و دیوانی بودند. مناصبی که در راس ادارۀ حکومت قرار داشتند، و به علت نبود قانون مدون، امر آن‌ها، قانون و لازم‌الاجرا بود. این مناصب، تمام صاحب مناصب قاجاری از صدر تا ذیل حکومت و دیوانسالاری قاجار را در بر داشت. به این ترتیب که در مرحلۀ نخست، دستور صدور فرمان، توسط شخص پادشاه صادر می‌شد. مرحلۀ دوم، که مرحلۀ نگارش فرمان بود، توسط منشی‌الممالک و زیردستان وی انجام می‌شد. زیردستان وی عبارت بودن از: منشی، محرر، مذَّهب و از این دست. سپس، فرمان، باید در ادارات مربوطه به تایید کارگزاران دیوانی و لشکری شامل صدراعظم، مستوفی‌الممالک، و لشکرنویس‌باشی می‌رسید. امر تایید مفاد سند با عمل «صحه‌گزاری» و «دستینه» اجرا می‌شد که شامل مهرگزاری و نگارش نوشته‌های مبهم و ناخوانا در قسمت پشت سند بود. لازم به ذکر است که پشت سند را ظهر، و عمل نگارش بر این بخش از سند را ظهرنویسی می‌نامیدند. ثبت و رونوشت‌برداری از سند، توسط دفترداران دیوان صورت می‌گرفت. به این شکل که پس از نگارش، در هر مرحله‌ای از سیر سند در دواوین حکومتی، متصدیانِ رونوشت‌برداری، در دفاتری که به دفاتر خلود معروف بودند، به رونوشت‌برداری و ثبت سند می‌پرداختند. علت رونوشت‌برداری این بود که صورتی از فرمان برای مراجعات بعدی در دست باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Royal Decrees in Ghajarid Era

نویسنده [English]

Ali Saam

چکیده [English]

Purpose: Writing, endorsing, and implementing government decrees (=Farmaan)had a lengthy procedure in Ghajarid bureaucracy. Government officials were responsible for carrying out the procedure. This paper examines roles of different officials in the process of issuing decrees.
Methods/Research approach: Analysis is based on first-hand archival records.
Findings: Many officials had a role in the process of issuing decrees. The Shah ordered the decree to be issued. State Secretary (=Monshi ol-Mamaalek)and his subordinates, including Secretary (=Monshi), Scriber (=Moharrer), and the Illuminator (=Mozahheb)prepared the body of the decree. Grand Vizir (= Sadr Azam)endorsed the text. Mostowfi al-Mamaalek and Lashkar Nevis, two other senior officials, also endorsed the decree. A copy of the decree was transcribed in the Book of Eternity (Daftar -e Kholood).

کلیدواژه‌ها [English]

Ghajarids
Decrees
Iran

مراجع

اعتضادالسلطنه، علی قلی میرزا(1370).اکسیر التواریخ( جمشید کیانفر، کوششگر). تهران: انتشارات ویسمن.

اعتمادالسلطه، محمد حسن خان(1363). الماثر و الاثار(ایرج افشار، کوششگر). تهران: اساطیر.

اقبال،عباس(1338). وزارت در عصر سلجوقی(محمد تقی دانش پژوه / یحیی زکاء، کوششگر). تهران: دانشگاه تهران.

اولیویه، ژان باتیست(1363). سفرنامه(محمد علی طاهر زاده، مترجم ). تهران: ابتکار.

بامداد،مهدی(1364). تاریخ رجال عصر قاجار(ج2). تهران: کتابفروشی زوار.

تاورنیه، ژان باتیست. سفرنامه تاورنیه(ج4).( ابوتراب نوری، مترجم ). تهران: کتابخانه سنائی.

ترکمان، اسکندر بیک. عالم آ را عباسی(ایرج افشار، مصحح ). تهران: انتشارات امیر کبیر.

نائینی، محمد جعفر(1353). جامع جعفری. تهران: انجمن آثار ملی.

دانش پژوه،محمدتقی(1362). فهرست نسخ خطی کتابخانه مرکزی‌دانشگاه‌تهران(ج17/شماره18/8255). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

دو کوتز بوئه، موریس(1360). مسافرت به ایران(محمود هدایت، مترجم ). تهران: انتشارات جاویدان.

دهخدا، علی اکبر(1372). لغت نامه(محمد معین و سید جعفر شهیدی، ناظر). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

سپهر، محمد تقی(1337) ناسخ التواریخ(ج اول). تهران: امیر کبیر.

شاردن، شوالیه ژان(1350). سیاحتنامه(محمد عباسی، مترجم).تهران: چاپ امیرکبیر.

عضدالدوله، احمد میرزا قاجار(1356). تاریخ عضدی(عبدالحسین نوائی، کوششگر). تهران: انتشارات بابک.

فرمان محمدشاه قاجار: مرکزاسنادوزارتخارجه‌ی جمهوری اسلامی ایران،ش 42/ج3آر1

فرمان محمدشاه قاجار: مرکزاسنادوزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران،کارتن5،پرونده13

کمپفر،(1363).سفرنامه کمپفر(کیکاووس جهانداری، مترجم). تهران: انتشارات خوارزمی.

کریم زاده تبریزی، محمد علی(1368). اسناد و فرامین منتشر نشده قاجاری از دوران فتحعلی شاه قاجار.( ج اول). لندن: خود مولف.

گرمرودی، میرزا فتاح(1375). سفرنامه ممسنی(فتح الدین فتاحی، کوششگر). تهران: انتشارات کتابخانه مستوفی.

گرمرودی،میرزا فتاح(1370). کتاب روزنامه موسوم به چهار فصل(سفرنامه اولین هیئت سیاسی اعزامی ایران به کشور های اروپای در زمان قاجاریه). تهران: انتشارات کتابخانه مستوفی.

کریم زاده تبریزی، محمد علی(1372). اسناد و فرامین منتشر نشده قاجاری از دوران فتحعلی شاه قاجار. لندن: خود مولف.

مستوفی،عبدالله(1324). تاریخ اداری و اجتماعی دوره ی قاجار یا شرح زندگانی من(ج1). تهران: زوار.

مصاحب، غلام حسین(1345). دایرة المعارف فارسی(ج دوم). تهران: فرانکلین.

معین،محمد(1364). فرهنگ فارسی(ج 6). تهران: امیرکبیر.

ملکم ،سرجان(1362). تاریخ ایران(ج2)،ترجمه ی میرزا اسمعیل خیرت(مرتضی سیفی قمی/ ابراهیم زندپور، کوششگر). تهران: یساولی.

میر احمدی ،مریم(1368). نظام حکومت ایران در دوره ی اسلامی(پژوهشی در تشکیلات اداری،کشوری ولشکری ایران از صدر اسلام تا عصر مغول). تهران: موسسه مطالعات وپژوهشات فرهنگی.

میرزا رفیعا(1333).دستورالملوک(محمد تقی دانش پژوه، کوششگر).مجله ی دانشکده ادبیات و علوم انسانیدانشگاه تهران،5و6

میرزا سمیعا (1368). تذکرة الملوک(محمد دبیرسیاقی، کوششگر). تهران: امیرکبیر.

مینورسکی،ولادیمیر فدروویچ(1368). سازمان اداری و حکومتی صفوی (مسعود رجب نیا، مترجم). تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

نظام السلطنه مافی، حسینقلی(1361).خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظام السلطنه مافی. تهران: نشر تاریخ ایران.

نجم رازی(1352). مرصاد العباد(به اهتمام محمد امین ریاحی). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب ،تهران.

هدایت، رضاقلی(1338). روضه الصفا(بامقدمه عباس پرویز). تهران: خیام