تأمل و بازاندیشی در مسئلۀ تولیت موقوفات مسجد جامع زنجان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

چکیده
باتوجه‌به اهمیت و جایگاه مساجد و مدارس جامع درطول دورۀ اسلامی، موقوفات ارزشمندی برای حمایت از طلاب و آبادانی این مساجد درنظر گرفته می‌شد و غالباً یکی از علمای برجسته، سرپرستی و رسیدگی به این موقوفات را برعهده می‌گرفت. با احداث مسجد جامع زنجان در دورۀ قاجار، نظارت بر موقوفات این مسجد به عبدالله دارا و تولیت به سیدمحمد مجتهد حسینی (امام‌جمعۀ زنجان) سپرده شد؛ ولی پس‌از درگذشت نخستین متصدیان، بازماندگان بر سر تصاحب تولیت به ستیز با یکدیگر پرداختند که تا عصر حاضر هم ادامه داشته‌است. خاندان دارا به‌عنوان مدعی با پشتیبانی عناصر و گروه‌های دیگر سعی داشته‌اند تولیت موقوفات ارزشمند مسجد جامع زنجان را کسب کنند و خاندان حسینی زنجانی (امام‌جمعه) هم درجایگاه مدافع سعی داشته‌اند تا تولیت را در دست خود حفظ کنند.
هدف
مقاله ضمن پرداختن به منازعات گروه‌های مدعی و بررسی اختلاف‌ها و بحران‌ها، به این پرسش اساسی می‌پردازد که:
تولیت موقوفات ارزشمند مسجد جامع زنجان به‌درستی برعهدۀ کدام خاندان و افراد بوده‌است؟
روش/ رویکرد پژوهش
روش مقاله، پژوهشِ تاریخی است که با رویکرد کتاب‌خانه‌ای و بهره‌گیری از اسناد سازمان‌های دولتی، خصوصی، شخصی، و خاندان‌های زنجانی، به‌شیوۀ توصیفی-تبیینی موضوع را بررسی کرده‌است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری
پس‌از وفات دومین متولی مسجد جامع زنجان -میرزاعبدالواسع حسینی زنجانی- در 1291ق و درادامه وفات دومین ناظر -محسن‌میرزا میرآخور- در ۱۲۹2ق، جدال بازماندگان این دو بر سر تولیت موقوفات آغاز شد. موانعی نظیر بیماری، تحصیل، و کم‌توجهی میرزاابوالفضائل امام‌جمعه و فرزندش میرزامحمود حسینی زنجانی (متولیان وقت) در رسیدگی به وضعیت مسجد، مهم‌ترین عوامل تلاش‌های ناظران وقت برای رد تولیت از خاندان حسینی زنجانی بودند. آن‌چه به‌نظر می‌رسد، با عنایت به برخی سوءاستفاده‌ها که خاندان دارا به امامان جمعه نظیر میرزاعبدالواسع حسینی نسبت می‌دادند و ازسوی‌دیگر باتوجه‌به ارزش مادی موقوفات مسجد جامع که در شهر کوچکی نظیر زنجان بسیار قابل‌توجه بود، هریک از عناصر و گروه‌ها با آگاهی از این ارزش و جایگاه، با استناد و اتکا به اسناد موجود سعی داشتند اهداف خود را پیش ببرند و تولیت موقوفات را به‌دست بیاورند تا بخشی از نیازهایشان را رفع کنند.
با عنایت به بررسی محتوای مجموع اسناد خاندان‌های مدعیِ تولیت مسجد جامع، سواد وقف‌نامۀ خاندان دارا -که در نزد بازماندگانِ یکی از مباشران بانام دامادی قرار دارد- نادرست است و درمقابل، برخی از سواد وقف‌نامه‌های خاندان حسینی زنجانی (امام‌جمعه) به‌عنوان متولیان مسجد جامع، صحیح به‌نظر می‌رسد. براساس یافته‌ها، سه بار آرای صادره ازسوی ادارۀ تحقیق اوقاف و شعبۀ بررسی اسناد موقوفۀ مسجد جامع در دورۀ پهلوی (رضاشاه، محمدرضاشاه) و اوایل انقلاب اسلامی، تولیتِ نسل‌به‌نسلِ خاندان حسینی زنجانی بر موقوفات مسجد جامع را تأیید کرده‌است.
واژگان کلیدی: مسجد جامع؛ زنجان؛ خاندان حسینی؛ خاندان دارا؛ موقوفات.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Reflection and Reconsideration on the Custodianship of the Endowments of the Jāmeʿ Mosque of Zanjān

نویسنده [English]

  • Hasan Rostami
PhD in History of Iran after Islam, Faculty of Law and Social Sciences, Tabriz University, Tabriz, Iran
چکیده [English]

Purpose: Following the construction of the Jāmeʿ Mosque of Zanjān during the Qajar era, the management of its endowments was left to ʿAbdullāh Dārā, while its custodianship was given to Sayyid Muḥammad Mujtahid Ḥusayni. After their deaths, their descendants had a long controversy over the custodianship, with the Dārā family attempting to seize control and the Ḥusayni family attempting to keep it within their household. The paper, while elaborating on the controversies among the claimant groups and examining the accompanying conflicts and crises, poses the fundamental question of which family and individuals rightfully had custodianship of the profitable endowments of the Jāmeʿ Mosque of Zanjān.
Method and Research Design: The article's research method is historical research, conducted through a library-based approach and founded on documents in governmental, private, personal, and Zanjānī family archives, with a descriptive-analytical model being utilized to investigate the subject.
Findings and Conclusion: After careful examination of the documents of the families feigning custodianship of the Jāmeʿ Mosque, the waqf deed of the Dārā family—preserved by the offspring of one of the previous stewards named Dāmādī—is proved to be forged. In contrast, several waqf deeds of the Ḥusayni Zanjānī family, as custodians and Friday prayer leaders of the mosque, are proven valid. According to the results, in three instances, rulings of the Department for Waqf Research and the Committee for the Review of the Jāmeʿ Mosque's Endowment Documents under the Pahlavi regime (Reza Shah and Mohammad Reza Shah) and in the early post-revolutionary period confirmed the hereditary guardianship of the Ḥusayni Zanjānī family over the endowments of the mosque.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jāmeʿ Mosque
  • Zanjān
  • Ḥusayni family
  • Dārā family
  • Endowments