تحلیل اسناد موقوفات شاه‌زادگان ایالت مازندران در دورۀ قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 هیات علمی گروه تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران، بنیاد‌ ایران‌شناسی، تهران، ایران

10.30484/ganj.2024.3174

چکیده

هدف: بررسی محتوای اسناد موقوفات شاه‌زادگان قاجاری ایالت مازندران در دورۀ قاجار با هدف پی‌بردن به انواع موقوفات و چگونگی مصارف آن‌ها.
روش: برای بررسی و تحلیل تعداد و نوع موقوفات، و اهداف و نیات واقفان از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شده‌است. این روش به ما امکان می‌دهد تا به درک عمیق‌تری از تاریخ اجتماعی ایران و شناسایی الگوهای مشابه در دوره‌های تاریخی دیگر دست یابیم.
یافته‌ها: موقوفات شاه‌زادگان قاجاری ایالت مازندران به‌ترتیب فراوانی شامل زمین، دکان و حمام بوده‌است. این موقوفات برای مصارفی چون عزاداری، تأمین هزینه‌های اولاد، اعانت به فقرا، سادات و مساکین، خیرات و مَبَرّات، ادارۀ مدرسۀ علمیه، خرید کتب علمیه، تعمیر بقاع مشرفه و امکنۀ متبرکه، تعمیر قنطره و رباط، تعمیر آب‌انبار و تأمین روشنایی حرم حضرت عباس (ع) هزینه می‌شده‌اند. ازنظر ترتیب زمانی، 30 درصد از وقف‌های این شاه‌زادگان مربوط به دورۀ محمدشاه (1249-1264ق)، 60 درصد مربوط به دورۀ ناصرالدین‌شاه (1264-1313ق) و 10 درصد مربوط به دورۀ مظفرالدین‌شاه (1313-1324ق) است. ازنظر مکانی 8 وقف‌نامه مربوط به شهر ساری و 2 وقف‌نامه مربوط به شهر بارفروش (بابل امروزی) است.
نتیجه‌گیری: از یافته‌های پژوهش، می‌توان نتیجه گرفت که شاه‌زادگان قاجاری در مازندران نقشی به‌سزا در توسعۀ امور خیریه و عام‌المنفعه ایفا کرده‌اند و تنوع مصارف موقوفات آنان نشان از توجه به نیازهای گوناگون جامعه ازجمله زمینه‌های مذهبی، اجتماعی، آموزشی، و زیرساختی داشته‌است. تعداد بیشتر وقف در دورۀ ناصرالدین‌شاه احتمالاً با ثبات نسبی و رونق اقتصادی آن دوره مرتبط بوده‌است و تعداد بیشتر وقف‌ها در ساری نیز اهمیت این شهر در آن زمان را نمایان می‌کند. درمجموع، این پژوهش تصویری از فعالیت‌های وقفی شاه‌زادگان قاجاری در مازندران و تأثیرات آن بر جامعۀ آن دوره را ارائه می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analysis of the Endowment Documents of Princes in the Mazandaran Province During the Qajar Era

نویسندگان [English]

  • Farshid Noroozi 1
  • Hamidreza Aryanfar 2
1 PhD in the history of Islamic Iran, Payam Noor University, Tehran, Iran
2 Academic staff of Iranian History, Culture and Civilization Department, IranologyFoundation, Tehran, Iran
چکیده [English]

Objective:This study aims to examine To examine the content of the endowment documents of Qajar princes in Mazandaran Province during the Qajar period, with the aim of identifying the types of endowments and their modes of utilization.
Method and Research Design:The article employs a qualitative content analysis methods to examine and analyze the number and types of endowments, as well as the objectives and intentions of the benefactors. This method allows us to gain a deeper understanding of the social history of Iran and to identify similar patterns in other historical periods.
Findings and Conclusion: The research findings indicate that the endowments of Qajar princes in Mazandaran primarily consisted of land, shops, and baths, in that order of frequency. These endowments were allocated for purposes such as holding mourning ceremonies, supporting descendants, aiding the poor, Sayyids, and the needy, funding charitable activities, running schools, purchasing religious books, maintaining holy shrines and sacred places, repairing bridges and caravanserais, repairing water reservoirs, and providing lighting for the shrine of Al-Abbas (AS). Chronologically, 30% of these endowments were made during the reign of Mohammad Shah (1249-1264 AH), 60% during the reign of Naser al-Din Shah (1264-1313 AH), and 10% during the reign of Mozaffar al-Din Shah (1313-1324 AH).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar Period
  • Mazandaran Province
  • Endowment Documents
  • Philanthropic Princes
اسناد سازمان اوقاف و امور خیریه[1]
اسناد کلاسۀ: 59/الف؛ 1/ح؛ 9/س؛ 19/ع؛ 4/ف؛ 5/ف؛ 4/ک؛ 5/ک؛ 2/م.
کتاب
الگار، حامد. (1359). نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت. تهران: توس.
خاوری شیرازی، میرزافضل‌الله. (۱۳۸۰). تاریخ ذوالقرنین. (ناصر افشارفر، مصحح). تهران: انتشارات کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
خورموجی، محمدجعفر. (1363). حقایق‌الاخبار ناصری. (حسین خدیوجم، کوشش‌گر). تهران: نی.
رضایی، امید. (۱۳۹۰). درآمدی بر اسناد شرعی دورۀ قاجار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ریاحی سامانی، نادر. (1378). وقف و سیر تحولات قانون‌گذاری در موقوفات. شیراز: نوید شیراز.
ریاحی سامانی، نادر. (1391). بهره‌وری در قلمرو وقف و امور خیریه. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
سپهر، محمدتقی‌خان لسان‌الملک. (۱۳۷۷). ناسخ‌ التواریخ، تاریخ قاجاریه. (جمشید کیانفر، مصحح). تهران: اساطیر.
قائم‌مقامی، جهانگیر. (۱۳۹۴). مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی. (محمدرضا نصیری، مقدمه‌نویس). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
کرزن، جرج ناتانیل. (۱۳۶۲). ایران و قضیۀ ایران. (وحید ساروی، مترجم). تهران: علمی‌وفرهنگی.
مستوفی، عبدالله. (1384). شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه. تهران: انتشارات زوّار.
ملکم، سرجان. (بی‌تا). تاریخ ایران. (میرزااسماعیل حیرت، مترجم). تهران: کتاب‌فروشی سعدی.
مقاله
شریعتی، نائله؛ بهرام‌نژاد، محسن؛ عادل‌فر، باقرعلی؛ فلاح توتکار، حجت. (1400). «تأثیر فقه شیعه بر جایگاه زنان در نظام خانوادۀ عصر قاجار (از آغاز تا مشروطیت 1210-1324ق/ 1796-1906م)». تاریخ‌نامۀ ایران بعداز اسلام، 12(28)، صص ۱۰۵-۱۳۰. (DOI): 10.22034/jiiph.2021.14170
کنعانی، افسانه؛ بهرامی، مهناز. (1395). «شرایط فقهی، حقوقی ارکان وقف». اولین همایش ملی خیر ماندگار. پژوهشکدۀ مطالعات وقف و نیکوکاری.
 
[1]- اسناد وقف‌نامه‌های مورداستفاده در این پژوهش، از پروندۀ الکترونیک موقوفات در سامانۀ جامع موقوفات و بقاع متبرکۀ سازمان اوقاف و امور خیریه گرفته شده‌است.