تبیین نقش دولت جعفر شریف‌امامی در «وضعیت انقلابی»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار تاریخ، دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام

10.30484/ganj.2024.3173

چکیده

مقدمه: وضعیت انقلابی به شرایطی در جامعه گفته می‌شود که وضعیت سیاسی-اجتماعی نشان‌دهندۀ انقلابی قریب‌الوقوع است. در این شرایط حکومت در رفتار خود دچار پارادوکس و استاندارد دوگانه می‌شود. مقصود از استاندارد دوگانه این است که حاکمیت برای پاسخگویی به مطالبات انقلابیون، از تسهیل و مماشات استفاده می‌کند؛ ولی ازطرف دیگر برای حفظ حکومت به سرکوب متوسل می‌شود.
هدف: تبیین تبعات دولت شریف‌امامی در «وضعیت انقلابیِ» ایران.
مسئلۀ پژوهش: شناخت عوامل مؤثر بر شکل‌گیری وضعیت انقلابی و تأثیر آن در فروپاشی حکومت پهلوی.
پرسش پژوهش: چه عواملی سبب توسعه و تعمیق وضعیت انقلابی شد و زمینه‌های این وضعیت انقلابی چه بود؟
 روش/رویکرد: توصیفی-تحلیلی از نوع تاریخی است و براساس نظریۀ «وضعیت انقلابی» چارلز تیلی انجام شده‌است.
یافته‌ها: مهم‌ترین شاخص‌های مؤلفۀ سرکوب عبارت بود از: کشتار 17 شهریور؛ اعلان حکومت‌نظامی؛ کشتار مسجد جامع کرمان؛ سرکوب تظاهرات 13 آبان و سرکوب دانش‌آموزان در مهرماه همان سال.
 مهم‌ترین متغیرهای تسهیل‌کننده هم عبارت بود از: کاهش مالیات؛ افزایش حقوق؛ بازگرداندن مبنای تقویم از شاهنشاهی به هجری شمسی؛ انحلال حزب رستاخیز؛ بازگرداندن استادان اخراجی دانشگاه؛ برکنارکردن منسوبان به فرقۀ بهاییت؛ چاپ عکس امام‌خمینی (ره) در روزنامۀ اطلاعات.
عوامل دخیل در مماشات هم عبارت بود از: برگزاری نماز عید فطر در 13 شهریور؛ اعتصاب سه‌روزۀ مطبوعات؛ احضار و عزل مقامات دولتی؛ پذیرش استعفای مقامات عالی‌رتبه؛ توسعۀ سخنرانی مساجد و منابر.
نتیجه: به‌کارگیری خشونت با استفاده از ابزارهای سرکوب، و ناکارآمدی ترفند جدید حکومت در بازکردن مقطعی فضا و دادن امتیازات، و تأخیر در مماشات سیاسی، وضعیت انقلابی را توسعه داد و فروپاشی را شتاب بخشید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Explaining the Role of Jafar Sharif-Emami’s Government in the Revolutionary Situation

نویسنده [English]

  • Behzad Ghasemi
Associate Professor of History, Imam Hossein University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Purpose: The aim of this article is to explain the consequences of Jafar Sharif-Emami's government in Iran's "Revolutionary Situation."
Method and Research Design: The method of this article is descriptive-analytical, of a historical type, and is based on Charles Tilly's theory of the "Revolutionary Situation."
Findings and Conclusion: The findings show that the most important indicators of the suppression component included: September 8 (17 Shahrivar), the declaration of martial law, the massacre at the Grand Mosque of Kerman, the suppression of demonstrations on November 4 (13 Aban), and the suppression of students in the month of the Mehr of that year. The main Facilitating variables included: Reducing taxes, increasing salaries, the restoration of the calendar to the Solar Hijri calendar, dissolving the Rastakhiz party, the reinstatement of dismissed university professors, dismissing those individuals affiliated with the Baha'i sect, and publication Imam Khomeini's (RA) photo in the daily Etelaat. The factors involved in the policy of appeasement included: the celebration of Eid al-Fitr on Shahrivar 13, three-day strike by the press, dismissal and summoning of government officials, acceptance of resignation of high-ranking officials, and the expansion of speeches at mosques and pulpits. The conclusion drawn is that the use of violence through repression tools, the inefficacy of the government's new tactic of temporarily opening space and granting concessions, and the delay in political appeasement all contributed to the expansion of the revolutionary situation and accelerated the collapse.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sharif-Emami
  • Repression
  • Concessions
  • Policy of Coercion and Deception
  • September 8
  • 1978 (17 Shahrivar 1357)
  • Revolutionary Situation
اسناد
مرکز اسناد انقلاب اسلامی (مراسان): شماره بازیابی: 499، ص41؛ 884، ص7؛ 2555، ص15؛ 12085، ص96.
اسناد دایرۀ اطلاعات شهربانی کرمان: 24/7/1357، بازیابی 50/15/37.
اسناد ساواک
انقلاب اسلامی به‌روایت اسناد ساواک. (ج11). (1381). تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
انقلاب اسلامی به‌روایت اسناد ساواک. (ج14). (1383). تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. (1385). جعفر شریف‌امامی. تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. (1389). رجال عصر پهلوی به‌روایت اسناد ساواک، ج17: جعفر شریف‌امامی. تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
اسناد لانۀ جاسوسی آمریکا. (1379). (ج9). (ج11). تهران: مؤسسۀ فرهنگی‌هنری جهان.
مرکز اسناد انقلاب اسلامی (مراسان). (1357). مشروح مذاکرات شورای امنیت ملی 18/6/1357. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ بیست‌وچهارم، 25مهر1357، جلسۀ 190.
مرکز اسناد انقلاب اسلامی (مراسان). (1376). تصمیم شوم: مشروح مذاکرات امنیت ملی و هیئت دولت در 16/6/1357. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
مرکز اسناد انقلاب اسلامی (مراسان). (1378). انقلاب ایران به‌روایت رادیو بی‌بی‌سی. (عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
مرکز اسناد ریاست‌جمهوری اسلامی ایران (مارجا). (1396). اسنادی از دولت شریف‌امامی: پنجم شهریور تا چهاردهم آبان 1357. (سجاد راعی و دیگران، کوشش‌گران) تهران: جمهور ایران (وابسته به مرکز پژوهش و اسناد ریاست‌جمهوری).
کتاب
آموزگار، جهانگیر. (1375). فرازوفرود دودمان پهلوی. (اردشیر لطفیان، مترجم). تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب.
استمپل، جان دی. (1377). درون انقلاب ایران. (منوچهر شجاعی، مترجم). تهران: رسا.
امینی، ایرج. (1388). بر بال بحران: زندگی سیاسی علی امینی. تهران: ماهی.
بختیار، شاپور. (1394). سی‌وهفت روز از سی‌وهفت سال. (غلام‌رضا نظری، گردآورنده). تهران: افرا تربت.
برژینسکی، ژبیگنیو؛ تامسون، اسکات؛ لوانتن، پل. (1363). سقوط 84. (محسن پگاه، مترجم). تهران: هفته.
پارسونز، آنتونی. (1363). غرور و سقوط. (حسن‌پاشا شریفی، مترجم). تهران: راه نو.
 پرهام، سیروس. (1360). انقلاب ایران و مبانی رهبری امام‌خمینی. تهران: بی‌نا.
تیلی، چارلز. (1383). انقلاب‌های اروپایی از 1492 تا 1992: بررسی تحلیلی پانصد سال تاریخ سیاسی اروپا (آموزه‌های انقلاب). (بهاءالدین بازرگانی گیلانی، مترجم). تهران: کویر.
تیلی، چارلز. (1385). از بسیج تا انقلاب. (علی مرشدی‌زاد، مترجم). تهران: پژوهشکدۀ امام‌خمینی.
ثابتی، پرویز. (1390). در دامگه حادثه: گفت‌وگویی با مدیر امنیت داخلی ساواک. لس‌آنجلس: شرکت کتاب.
خمینی، سیدروح‌الله. (1378). صحیفۀ امام‌خمینی. (ج2). (ج3). تهران: موسسۀ نشر آثار امام‌خمینی (ره).
دلدم، اسکندر. (1384). خاطرات من و فرح پهلوی. (ج1). تهران: به‌آفرین.
دیبا، فریده. (1382). دخترم فرح. (الهه رئیس‌فیروز، مترجم). تهران: به‌آفرین.
راجی، پرویز. (1378). خدمتگزار تخت طاووس. (حسین ابوترابیان، مترجم). تهران: اطلاعات.
سولیوان، ویلیام. (1375). مأموریت در ایران. (محمود طلوعی، مترجم). تهران: علم.
سولیوان، ویلیام؛ پارسونز، آنتونی. (1373). خاطرات دو سفیر: اسراری از سقوط شاه و نقش آمریکا و انگلیس در انقلاب ایران. تهران: علم.
سیک، گری. (1384). همه‌چیز فرومی‌ریزد. (علی بختیاری‌زاده، مترجم). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
شریف‌امامی، جعفر. (1387). متن کامل خاطرات جعفر شریف‌امامی: نخست‌وزیر ایران (1339-1340 و 1357). تهران: صفحۀ سفید.
شوکراس، ویلیام. (1381). آخرین سفر شاه: سرنوشت یک متحد آمریکا. (عبدالرضا هوشنگ مهدوی، مترجم). تهران: نیکان.
صمیمی، مینو. (1369). پشت پردۀ تخت طاووس. (حسین ابوترابیان، مترجم). تهران: اطلاعات.
طلوعی، محمود. (1373). بازیگران عصر پهلوی: از فروغی تا فردوست. (ج2). تهران: علم.
طلوعی، محمود. (1371). داستان انقلاب. (محمود طلوعی، مؤلف و مترجم). تهران: علم.
فردوست، حسین. (1370). ظهور و سقوط سلطنت پهلوی: خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست. تهران: اطلاعات.
فرمانفرماییان، ستّاره. (1394). دختر ایران. (کیومرث پارسای، مترجم). تهران: سمیر.
کارتر، جیمی. (1394). ایران و خاطرات جیمی کارتر. (طیبه غفاری و ابراهیم ایران‌نژاد، مترجمان). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
له‌دین، مایکل؛ لوئیس، ویلیام. (1400). هزیمت یا شکست رسوای آمریکا در ایران. (احمد سمیعی (گیلانی)، مترجم). تهران: هرمس.
مدنی، سیدجلال‌الدین. (1369). تاریخ سیاسی معاصر ایران. (ج2). تهران: جامعۀ مدرسین.
میلانی، عباس. (1392). نگاهی به شاه. کانادا: تورنتو: پرشین سیرکل.
هیکل، محمد حسنین. (1362). ایران: روایتی که ناگفته ماند. (حمید احمدی، مترجم). تهران: الهام.
یزدی، ابراهیم. (1386). آخرین تلاش‌ها در آخرین روزها: مطالبی ناگفته پیرامون انقلاب اسلامی ایران. تهران: قلم.
مقاله
«جنبش دانش‌آموزی در سال 57 و جنایت رژیم شاه در 13 آبان در دانشگاه تهران». (12آبان1403).
آدرس مستقیم مقاله: https://B2n.ir/f46746
سمیعی، محمد. (1397). «تحلیل چشم‌انداز سیاسی و راهبرد دوگانۀ شاه در مواجهه با انقلاب اسلامی». پژوهش‌نامۀ انقلاب اسلامی، دورۀ 8، ش26.
علی‌صوفی، علی‌رضا؛ ملایی توانی، علی‌رضا؛ غلام‌پور، میثم. (1393). «علت‌شناسی اعتصاب مطبوعات در دورۀ دولت جعفر شریف‌امامی (مهر 1357) و جایگاه آن در روند شکل‌گیری انقلاب اسلامی». پژوهش‌نامۀ انقلاب اسلامی، دورۀ 4، ش13.
لعبت‌فرد، احمد؛ ظفری، طاهره. (1397). «بررسی پیامدهای واقعۀ هفده شهریور و تأثیر آن در روند پیروزی انقلاب اسلامی». پژوهش‌نامۀ انقلاب اسلامی، دورۀ 8، ش29.
ملایی توانی، علی‌رضا. (1377). «بررسی تحلیلی رویداد 17شهریور1357». پژوهش‌نامۀ متین، دورۀ 1، شمارۀ 1.
پایان‌نامه
زنگنه، محمدکاظم. (1387). «نقش دولت شریف‌امامی در رویارویی با انقلاب اسلامی». (اسماعیل حسن‌زاده و حسن حضرتی، راهنمایان). تهران: پژوهشکدۀ امام‌خمینی (ره).
روزنامه
آسوشیتدپرس، 8سپتامبر1978.
روزنامۀ آیندگان، 1/7/57، شمارۀ 3200، ص17.
روزنامۀ آیندگان، 23/7/1357.
روزنامۀ اطلاعات، 29/5/2537، شمارۀ 15691، صص 3-4.
روزنامۀ اطلاعات، 5/6/1357، شمارۀ 15696، ص1.
روزنامۀ اطلاعات، 18/6/1357.
روزنامۀ اطلاعات، 10/07/1357، ش15725، ص23.
روزنامۀ اطلاعات، 23/7/1357.
روزنامۀ اطلاعات، 27/07/1357، ش15737، ص18.
روزنامۀ جمهوری اسلامی، 4/4/1358، شمارۀ 15888، ص3.
روزنامۀ خراسان، 1/6/1357، شمارۀ 8478، ص5.
روزنامۀ دنیا، 7/10/1357.
روزنامۀ شرق، 16/02/1383.
روزنامۀ کیهان، 14/6/1357.
روزنامۀ کیهان، 18/6/1357، شمارۀ 13239، ص12.
روزنامۀ کیهان، 3/7/1357، ص12.
خبرگزاری آلمان، 8سپتامبر1978.
منابع لاتین
Tilly, Charles. (1978). From Mobilization To Revolution. Reading, massachusetts: Addison-wesley publishing Company.