مؤلفه‌های مؤثر بر تحولات وقف در دورۀ قاجار و پهلوی (موردمطالعه: آستان قدس رضوی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری جامعه‌شناسی سیاسی

10.30484/ganj.2024.3156

چکیده

هدف: مقالۀ حاضر با تأکید بر وقف‌نامه‌های آستانِ قدسِ رضوی، برآن است تا تحولات وقف در دورۀ قاجار و پهلوی را درارتباط‌با تغییر رویکردهای سیاسی-اجتماعی در این دو دوره، بررسی کند.
روش/رویکرد: این مقاله از رویکردِ تاریخیِ توصیفی-تحلیلی استفاده کرده‌است. بدین‌منظور از مفاهیم نظری، بدون تحمیل نظریه به شواهد بهره‌گیری شده‌است. درنظرداشتن منطق قیاس استقرایی، نرم‌افزارهای Excel، S.Q.L، SPSS و بررسی تفاوت معنی‌داری داده‌ها، تحلیل آماری این پژوهش را پوشش می‌دهد.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: کاهش تعداد واقفان عصر پهلوی نسبت به قاجار، بالأخص در پایگاه بالای پایین و کاهش پراکندگی موقوفات، معنی‌دار است؛ ضمن آنکه در اولویت‌بندی مصارف و رقبات نیز شاهد تغییراتی هستیم.
به‌نظر می‌رسد وقف در قاجار برای اقشار بالا منافع سیاسی-مشروعیت‌یابی و اجتماعی-منزلتی داشته و در پهلوی، نهاد وقفی آستان قدس، ابزاری مناسب برای پیشبرد اهداف مدرنیزاسیون و کسب اعتبار برای حکومت بوده‌است. در مجموع برای واقفان قشر متوسط مذهبی، نیازهای اجتماعی احساس‌شده پررنگ‌تر از دیگر اقشار بود؛ که این موضوع در دورۀ پهلوی قوت بیشتری پیدا کرد. در پهلوی نسبت به قاجار، باوجودِ تقویت مؤلفه‌های مؤثر بر وقف (ثبات نسبی، اقدامات متولیان، تصدی هم‌زمان تولیت آستان و منصب استانداری) با کاهش معنی‌دار واقفان مواجه هستیم؛ ضمن آنکه واگذاری تولیت به آستان نیز افزایش معنی‌داری نداشته‌است. بدین‌سان برای وقف اهمیت اعتمادسازی در درونِ شبکه‌های دینی، همراهی روحانیت و تشویق حکومت، مؤلفه‌هایی اساسی است؛ زمینه‌هایی که پهلوی در آن‌ها موفق نبود و درنتیجه نتوانست تحولات مثبتی در وقف ایجاد کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Key Factors Influencing the Evolution of Waqf During the Qajar and Pahlavi Eras (Case Study: Astan Quds Razavi)

نویسنده [English]

  • Mostafa Farzaneh
PhD in Political Sociology
چکیده [English]

Purpose: This study, with an emphasis on the endowment deeds of Astan Quds Razavi, aims to investigate the transformations of waqf during the Qajar and Pahlavi periods in connection with the shifts in political and social approaches of these two eras.
Method and Research Design: The article employs a descriptive-analytical historical approach. The study uses theoretical concepts without imposing theories on the evidence. Inductive-deductive reasoning, along with statistical analysis via Excel, SQL, and SPSS software, and the assessment of significant differences in data, form the analytical framework of this research.
Findings & Conclusion: A significant decrease in the number of benefactors during the Pahlavi period compared to the Qajar era, particularly among the upper-lower base, and a decline in the dispersion of endowments are observed. Additionally, changes in the prioritization of expenditures and endowed properties are evident. In the Qajar period, waqf appeared to provide political and social legitimacy for the upper classes, while during the Pahlavi era, the endowment institution of Astan Quds Razavi served as a suitable tool for advancing modernization goals and enhancing governmental credibility. Overall, for middle-class religious benefactors, perceived social needs were more prominent than for other classes, and this trend became more pronounced during the Pahlavi era. Despite strengthened factors influencing waqf during the Pahlavi period (such as relative stability, initiatives by trustees, and the simultaneous holding of custodianship and governorship roles), a notable decline in benefactors is evident compared to the Qajar era. Furthermore, there was no significant increase in the transfer of custodianship to Astan Quds. Thus, trust-building within religious networks, collaboration with the clergy, and governmental encouragement remain critical factors for waqf—a foundation in which the Pahlavi regime was not successful, ultimately failing to bring about positive changes in waqf development.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Waqf transformations
  • Astan Quds Razavi
  • Qajar
  • Pahlavi

مراجع

منابع
اسناد
سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران (ساکما)
7/250000817-103و1ب الف1؛ 24/250000817-103و1ب الف1؛ 16، 15، 405/250000817-103و1ب الف1.
کتاب
آبراهامیان، یرواند. (1386). ایران بین دو انقلاب. (احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، مترجمان). تهران: نی.
احتشام کاویانیان، محمد. (1354). شمس‌الشموس یا انیس‌النفوس. مشهد: آستان قدس رضوی.
اسکاچپل، تدا. (1388). بینش و روش در جامعه‌شناسی تاریخی. (هاشم آقاجری، مترجم). تهران: نشر مرکز.
اسناد انقلاب اسلامی، جلد اول. (1369). تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله. (1363). مطلع‌الشمس. (ج2). (تیمور برهان لیمودهی، کوشش‌گر). تهران: فرهنگ‌سرا.
الگار، حامد. (1356). دین و دولت در ایران: نقش علما در دورۀ قاجار. (ابوالقاسم سری، مترجم). تهران: توس.
امیرعباس هویدا به روایت اسناد ساواک، جلد دوم. (1382). تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی.
برک، پیتر. (1394). تاریخ و نظریۀ اجتماعی. (حسین‌علی نوذری، مترجم). تهران: طرح نقد.
بوردیو، پیر. (1389). نظریۀ کنش؛ دلایل عملی و انتخاب عقلانی. (مرتضی مردیها، مترجم). تهران: نقش‌ونگار.
جعفریان، رسول. (1383). جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران (از روی‌کارآمدن محمدرضاشاه پهلوی تا پیروزی انقلاب اسلامی) سال‌های 1320-1357. تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی و سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
جلالی، غلام‌رضا. (1378). مشهد در بامداد نهضت امام‌خمینی (ره). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
حائری یزدی، محمدحسن. (1380). وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستانِ قدسِ رضوی.
حسن‌آبادی، ابوالفضل. (1387). سادات رضوی در مشهد؛ از آغاز تا پایان قاجاریه. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستانِ قدسِ رضوی.
حقیقی، محمد؛ رضا، نقدی. (1397). آستان قدس رضوی: متولیان و نایب‌التولیه‌ها. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
دورکیم، امیل. (1398). قواعد روش جامعه‌شناسی. (هوشنگ نایبی، مترجم). تهران: آگاه.
سریع‌القلم، محمود. (1397). اقتدارگرایی ایرانی در عهد پهلوی. تهران: گاندی.
سلیمی‌فر، مصطفی. (1370). نگاهی به وقف و آثار اقتصادی-اجتماعی آن. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
سیاح، حمید. (1346). خاطرات حاج‌سیاح یا دورۀ خوف و وحشت. (سیف‌الله گلکار، مصحح؛ ایرج افشار، ناشر). تهران: چاپخانۀ سپهر.
صحیفۀ امام: مجموعه‌آثار امام‌خمینی(س) جلد پنجم: آبان 1357-بهمن 1357. (1378). تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.
طالبان، محمدرضا. (1391). جستارهای روشی در علوم اجتماعی. تهران: پژوهشکدۀ امام‌خمینی (س) و انقلاب اسلامی.
عتیقی، عبیدالله؛ تونی، عزالدین؛ شعیب، خالد. (1387). فرهنگ اصطلاحات وقف. (عباس اسماعیلی‌زاده، مترجم). مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستانِ قدسِ رضوی.
عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا. (1376). روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه. (ج2). (مسعودمیرزا سالور، کوشش‌گر). تهران: اساطیر.
فاضلی بیرجندی، محمود. (1398). تاریخچه‌ای از فرمانروایان خراسان؛ از آغاز تا پایان پهلوی. تهران: پایان.
فوران، جان. (1392). مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران. (احمد تدین، مترجم). تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
کاتوزیان، ناصر. (1363). حقوق مدنی: مشارکت‌ها، صلح، عطایا و... . تهران: نشر اقبال.
کرسول، جان دابلیو. (1391). روش و طرح تحقیق کیفی. (طهمورث حسن‌قلی‌پور؛ اشکان الهیاری؛ مجتبی براری، مترجمان). تهران: نگاه دانش.
کرزن، جورج ناتانیل. (1380). ایران و قضیۀ ایران. (غلام‌علی وحید مازندرانی، مترجم). تهران: علمی‌وفرهنگی.
کریمیان، علی. (1378). اسناد موقوفات آستان قدس رضوی در هرات (۱۱۸۱ق-۱۳۶۰ق). تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
مارتین، ونسا. (1389). دوران قاجار: چانه‌زنی، اعتراض و دولت در ایران سدۀ نوزدهم. (افسانه منفرد، مترجم). تهران: آمه.
مستوفی همدانی (معتمدالسلطان)، اسماعیل‌خان. (1317). آثارالرضویه من منتخبات‌الصدیقیه. مشهد: چاپ سنگی.
مستوفی، عبدالله. (1371). شرح زندگانی من. (ج2). تهران: هرمس.
ملک، حسین. (1336). وقف‌نامه‌های املاک و مستغلات تهران و خراسان تقدیمی این چاکرِ خانه‌زادِ آستان ملائک‌پاسبان -حسین ملک- به عتبۀ عرش‌درجۀ علیۀ رضویه ارواحنافداه.
مؤتمن، علی. (1348). راهنما یا تاریخ آستانِ قدسِ رضوی. مشهد: آستانِ قدسِ رضوی.
میرموسوی، علی. (1384). اسلام، سنت، دولت مدرن: نوسازی دولت و تحول در اندیشۀ سیاسی معاصر شیعه. تهران: نی.
مولوی، عبدالحمید. (1353). پیش‌نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی. به‌شمارۀ ثبتی 58504 در کتاب‌خانۀ آستانِ قدسِ رضوی.
نقدی، رضا. (1399). تاریخ و تشکیلات آستانِ قدسِ رضوی در عصر قاجار. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستانِ قدسِ رضوی.
نیازی، محسن؛ کارکنان نصرآبادی، محمد؛ جعفرپور. مرتضی. (1394). جامعه‌شناسی وقف. تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه.
ییت، چارلز ادوارد. (1365). سفرنامۀ خراسان و سیستان. (قدرت‌الله روشنی زعفران‌لو و مهرداد رهبری، مترجمان). تهران: یزدان.
مقاله
تخشید، محمدرضا. (1377). «اصلاحات و سیاست‌های نوگرایی رضاشاه و تأثیر آن بر قدرت و نفوذ روحانیون در ایران». مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شمارۀ 40، تابستان 1377، صص 93-117.
حسین‌زاده، سالم. (1385). «نگاهی به انجام مراسم جشن و سرور در جوار بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) در دورۀ قاجاریه». چاپ‌شده در کتاب: دفتر اسناد؛ جلد دوم و سوم. (زهرا طلایی، کوشش‌گر). مشهد: سازمان کتاب‌خانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، صص 251-280.
سوزن‌چی کاشانی، علی؛ جهانگیری کلاته، کاظم. (1391). «موقوفات متولیان آستانِ قدسِ رضوی از صفویه تا پایان قاجاریه». پژوهش‌نامۀ مطالعات اسنادی و آرشیوی، سال 1، شمارۀ 1، زمستان 91، صص 62-98.
شعبانی‌پور، شهناز؛ احمدوند، عباس؛ فروزش، سینا. (1398). «واکنش علما به سیطرۀ حکومت پهلوی بر اوقاف (با تکیه بر اسناد)». فصل‌نامۀ علمی پژوهش‌نامۀ تاریخ اسلام، سال نهم، شمارۀ 36، زمستان 1398، صص 113-133.
علی‌زاده بیرجندی، زهرا؛ ناصری، اکرم. (1392). «منصب تولیت و عوامل مؤثر بر عملکرد متولیان آستانِ قدسِ رضوی در عصر قاجار». دوفصل‌نامۀ علمی-پژوهشی تاریخ‌نامۀ ایران بعداز اسلام، سال سوم، شمارۀ ششم، بهاروتابستان 92، صص 139-165.
فرزانه، مصطفی؛ شالچی، وحید؛ فولادیان، مجید. (1402الف). «تحلیل تحولات وقف‌های غیرمنقول در دورۀ قاجاریه؛ مورد مطالعه: آستان قدس رضوی». فصل‌نامۀ کتابداری و اطلاع‌رسانی، دورۀ 26، شمارۀ 4، پیاپی 104، اسفند 1402، صص 281-312.
فرزانه، مصطفی؛ شالچی، وحید؛ فولادیان، مجید. (1402ب). «تحلیل تاریخی اقدامات اجتماعی آستانِ قدسِ رضوی دورۀ پهلوی (1304-1357)». نشریۀ پژوهش‌های اجتماعی-اسلامی، دورۀ 29، شمارۀ 2، پیاپی 128، اسفند 1402، صص 85-122.
نیک‌مهر، اسدالله؛ وکیلی، هادی. (1392). «نیت و مصارف موقوفات واقفان مشهد در دورۀ پهلوی اول و دوم (با تکیه بر وقف‌نامه‌های ادارۀ اوقاف خراسان رضوی و آستان قدس رضوی)». نشریۀ مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، سال چهل‌وپنجم، شمارۀ پیاپی ۹۱، پاییزوزمستان ۱۳۹۲، صص 109-131.
مجموعه‌مقاله
ریاحی سامانی، نادر. (1387). «تحول نهاد وقف». چاپ‌شده در کتاب: مجموعه‌مقالات همایش بین‌المللی وقف و تمدن اسلامی؛ جلد 3. تهران: اسوه.
مطبعه‌چی، مصطفی. (1387). «جایگاه وقف در تحولات جامعۀ ایران: دورۀ قاجاریه». چاپ‌شده در کتاب: مجموعه‌مقالات همایش بین‌المللی وقف و تمدن اسلامی؛ جلد 3. صص 652-676.
نظرکرده، اعظم. (1396). «بررسی اسناد موقوفه‌های زواری در دورۀ صفویه». چاپ‌شده در کتاب: نقش وقف در ترویج فرهنگ زیارت. (ابوالفضل حسن‌آبادی، گردآورنده و ویراستار مجموعه‌مقالات). مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
پایان‌نامه
ناصری، اکرم. (1389). «کارکردهای سیاسی-اجتماعی تولیت آستانِ قدسِ رضوی در دورۀ قاجار». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: زهرا علی‌زادۀ بیرجندی، دانشگاه بیرجند، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی.
نیک‌مهر، اسدالله. (1391). «وقف در مشهد عصر پهلوی». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، گروه تاریخ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی دانشگاه فردوسی مشهد.
منبع متفرقه (بدون دسته‌بندی خاص)
«لیست موقوفات آستان قدس». نگهداری‌شده در مرکز اسناد آستانِ قدسِ رضوی.
Latin Resources
Adloff, Frank. (2014). “Foundations and the Charisma of Giving: A Historical Sociology of Philanthropy in Germany and the United States”. VOLUNTAS: International Journal of Voluntary and Nonprofit Organizations. DOI:10.1007/s11266-014-9508-4.
Bajde, Domen. (2012). “Mapping the imaginary of charitable giving”. Consumption Markets & Culture, 15(4), pp 358-373. DOI:10.1080/10253866.2012.659433.
Barman, Emily. (2007). “An Institutional Approach to Donor Control: From Dyadic Ties to a Field‐Level Analysis”. American Journal of Sociology, Volume 112, Number 5, (March 2007), PP 1416–1457. DOI:10.1086/511802.
Tommasi, Francesco; Morandini, Sofia; Meneghini, Anna Maria; Ceschi, Andrea; Sartori, Riccardo; Gostimir, Marija. (2022). “Why donate and for what? The pseudoinefficacy bias in donating behavior”. Conference Paper, In: Conference: Psychological Applications and Trends, April 2022. DOI:10.36315/2022inpact084.
Wiepking, Pamala. (2008). “For the Love of Mankind: A Sociological Study on Charitable Giving”. [PhD-Thesis Research and graduation internal, Vrije Universiteit Amsterdam]. ISBN: 978-90-77383-07-0.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار