نقش چریک‌های فدایی خلق در تبدیل مسئلۀ ارضی به مسئلۀ ملی در غائلۀ گنبد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه تاریخ، پژوهشکدۀ امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران

2 کارشناس ارشد تاریخ انقلاب اسلامی، پژوهشکدۀ امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران

10.30484/ganj.2024.3142

چکیده

سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران به‌عنوان گروهی مبارزاتی با ایدئولوژی چپ مارکسیستی که خود را در گرفتن سهم مناسبی از قدرت سیاسیِ پس‌از پیروزی انقلاب ناکام می‌دید، از فترت به‌وجودآمده از زمان سقوط رژیم پهلوی تا تثبیت جمهوری‌اسلامی استفاده کرد و توانست با ایجاد سازمان‌هایی با ایدئولوژی مارکسیستی و تمایلات جدایی‌طلبانه در منطقۀ ترکمن‌صحرا، بخشی از فعالان و مردم ناراضی منطقۀ ترکمن‌صحرا را به‌سمت غائله‌ای سوق دهد که به دو جنگ معروف گنبد در سال‌های ابتدایی انقلاب ختم شد.
هدف: روشن‌کردن ریشه‌های اقتصادی غائلۀ گنبد و چگونگی دگردیسی آن به‌سمت مطالبات جدایی‌طلبانه و قوم‌گرایانه توسط چریک‌های فدایی خلق.
دستاوردهای این پژوهش که با روش درون‌نگر و براساس فهم انگیزه‌های درونی عوامل دخیل در غائلۀ گنبد انجام شده‌است حاکی است که انباشت نارضایتی تاریخی مردم منطقۀ گرگان و دشت (دشت‌های باز اطراف گرگان) و ترکمن‌صحرا از مسئلۀ ارضی و غصب زمین‌های حاصلخیز کشاورزی‌شان در سال‌های متمادی، خصوصاً در دورۀ پهلوی، سبب بدبینی آن‌ها به حکومت‌های مرکزی و تمایلات گریزازمرکز بین آن‌ها شده بود. شرایط دوسویۀ مسئلۀ ارضی و تمایلات گریزازمرکزِ قوم ترکمن، با شرایط مبارزاتی ایده‌آل در آموزه‌های چپ جهانی یعنی «حرکت از مسئلۀ ارضی به مسئلۀ ملی» در جوامع دهقانی، کاملاً منطبق بود و سازمان چریک‌های فدایی خلق نیز به‌عنوان یک سازمان مبارزاتی کمونیستی در ایران به آن پایبند بود و همین عامل کلید فهم چرایی و چگونگی حضور سازمان در غائلۀ گنبد است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Role of the Fedai Guerrillas in Transforming the Land Issue into a National Issue in the Gonbad Uprising

نویسندگان [English]

  • Mohsen Seraj 1
  • Enseieh Baseri 2
1 Assistant Professor of History Department of Imam Khomeini and Islamic Revolution Research Institute
2 MA of the Islamic Revolution, Imam Khomeini and Islamic Revolution Research Institute, Tehran, Iran
چکیده [English]

The Organization of Iranian People's Fedai Guerrillas, a militant group with a leftist Marxist ideology, saw itself as having failed to secure a significant share of political power after the victory of the Islamic Revolution. The group exploited the vacuum that arose between the fall of the Pahlavi regime and the establishment of the Islamic Republic. In the Turkmen Sahra region, they formed organizations with Marxist ideologies and separatist tendencies, successfully drawing a segment of discontented activists and locals towards an insurrection, which culminated in the two infamous Gonbad Wars during the early years of the revolution.
Purpose: To elucidate the economic roots of the Gonbad conflict and how it was transformed into separatist and nationalist demands by the People's Fedai Guerrillas.
Method and Research Design:
This study employs an introspective method, focusing on understanding the internal motivations of the actors involved in the Gonbad conflict.
Findings and Conclusion: The findings indicate that the longstanding dissatisfaction of the people of Gorgan and Dasht (the open plains surrounding Gorgan) and Turkmen Sahra, stemming from land issues and the seizure of their fertile agricultural lands over many years—especially during the Pahlavi era—fueled their mistrust of central governments and fostered separatist tendencies among them. The dual nature of the land issue and the separatist inclinations of the Turkmen people closely aligned with the global leftist teachings, particularly the concept of "transitioning from the land issue to the national issue" in peasant societies. The Organization of Iranian People's Fedai Guerrillas, as a communist militant organization in Iran, adhered to this principle, which is key to understanding why and how the organization became involved in the Gonbad conflict.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Land issue
  • Islamic Revolution
  • Organization of Iranian People's Fedai Guerrillas
  • national issue
  • Gonbad uprising
  •  

    منابع

    اسناد

    • مرکز اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران (ساکما): 86587/293؛ 158632/293؛ 17454/296؛ 39368/310؛ 39510/310.
    • مرکز اسناد انقلاب اسلامی ایران (مراسان): 0070009؛ 0070175؛ 0076961؛ 00770010؛ 00770011.

    کتاب

    • آوانسیان، اردشیر. (1369). خاطرات اردشیر آوانسیان از حزب تودۀ ایران (1326-1320). آلمان: حزب دموکراتیک مردم ایران.
    • اتحاد مبارزان کمونیست (سهند). (1358). هفت مقاله دربارۀ مسئلۀ ارضی و جنبش دهقانی لنین. بی‌جا: نشر کمونیست‌های انقلابی.
    • احمدزاده، مسعود. (1359). مبارزۀ مسلحانه: هم استراتژی، هم تاکتیک. بی‌جا: نشر سازمان چریک‌های فدائی خلق ایران.
    • استالین، ژوزف. (1913). مارکسیسم و مسالۀ ملی. تهران: رگبار.
    • اعلامیه‌ها و بیانیه‌های سازمان چریک‌های فدایی خلق. (1357). بی‌جا: نشر سازمان چریک‌های فدایی خلق.
    • تایماز، س. (1358). ترکمن‌صحرا، دشت مغان و روستاهای دیگر. بی‌جا: علم.
    • جنبش بین‌المللی کارگری و کمونیستی و مسئلۀ ملی و مستعمره‌ها. (1358). (علی دخانیاتی، مترجم). تهران: پارت.
    • حمیدیان، نقی. (2012). سفر با بال‌های آرزو. استکهلم: نشر الکترونیکی: naghi,hamidian@gmail.com
    • خارکوهی، غلام‌رضا. (1391). استان گلستان در انقلاب اسلامی. تهران: عروج.
    • خواجه‌نژاد، احمد. (1399). غبار صحرا. تهران: سورۀ مهر.
    • رستموا توحیدی، سولماز. (1985). مطبوعات کمونیستی ایران در مهاجرت در سال‌های 1296-1311. باکو: نشر آذربایجان.
    • سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی. (1357). گزارشی کوتاه از حوادث گنبد. بی‌جا: نشر سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی.
    • ضیاء ظریفی، حسن. (1357). جنبش دهقانی. بی‌جا: انتشارات رفیق حسن ضیا ظریفی در خدمت سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران.
    • طالقانی، محمود. (1359). بحران کردستان. تهران: ناس.
    • طیرانی، بهروز. (1376). اسناد احزاب سیاسی ایران (1330-1320ش). (ج1، ج2). تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
    • عسگری خانقاه، اصغر؛ کمالی، محمدشریف. (1374). ایرانیان ترکمن. تهران: اساطیر.
    • فردوست، حسین. (1371). ظهور و سقوط سلطنت پهلوی. (ج1). تهران: اطلاعات.
    • کاتوزیان، محمدعلی. (1373). اقتصاد سیاسی ایران (از مشروطیت تا پایان سلطنت پهلوی). (کامبیز عزیزی و محمدرضا نفیسی، مترجمان). تهران: مرکز.
    • کانون فرهنگی-سیاسی خلق ترکمن و ستاد مرکزی شوراهای ترکمن. (1358). زندگی و مبارزۀ خلق ترکمن. بی‌جا: نشر دیجیتالی. دیجیتال کننده: نینا پویان. برگرفته از سایت: iran-archive.com
      آدرس دقیق منبع: https://iran-archive.com/fa/taxonomy/term/3174
    • کولچینکو، میخائیل. (1360). حل مسالۀ ملیت‌ها در اتحاد شوروی. (هورکد، مترجم). بی‌جا: نیما.
    • کیانوری، نورالدین. (1358). بررسی مسائل گوناگون ایران در سال 1358. بی‌جا: نشر حزب.
    • گرگانی، منصور. (1358). مسئلۀ زمین در صحرای ترکمن. تهران: بی‌نا.
    • لنین، ولادیمیر. (1384). مجموعه‌آثار. (ج3). (محمد پورهرمزان، مترجم). تهران: فردوس.
    • معطوفی، اسدالله. (1374). استرآباد و گرگان در بستر تاریخ ایران. مشهد: درخشش.
    • مقصودلو، حسین‌علی. (1363). مخابرات استرآباد: گزارش‌های حسین‌قلی مقصودلو، وکیل‌الدوله. (ج1). (ایرج افشار و رسول دریاگشت، کوشش‌گران). تهران: تاریخ ایران.
    • مؤمنی، باقر. (1359). مسئلۀ ارضی و جنگ طبقاتی در ایران. تهران: پیوند.
    • نادری، محمود. (1390). چریک‌های فدایی خلق ج2: انقلاب اسلامی و بحران در گفتمان. تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
    • نیک‌آیین، امیر. (1359). دربارۀ مسئلۀ ارضی و جنبش دهقانی در ایران. تهران: نشر سازمان جوانان و دانشجویان دمکرات ایران.
    • وثوق‌زمانی، ابوالفتح. (1363). آشوراده و هرات دو کمینگاه استعمار. تهران: گویا.
    • هیئت هفت‌نفری واگذاری زمین – گنبد. (1359). طرح اسلامی اصلاحات ارضی و مسئلۀ زمین در ترکمن‌صحرا. تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.

    نشریه و مجله

    • روزنامۀ اطلاعات، شمارۀ 4656، (30شهریور1320)؛ شمارۀ 15786، (28بهمن1357).
    • روزنامۀ جهش (روزنامۀ صبح مازندران)، شمارۀ 11، (10شهریور1358).
    • روزنامۀ کیهان، شمارۀ 10676، (18فروردین1358).
    • کار، (ارگان رسمی چریک‌های فدایی خلق): شمارۀ 1، (19اسفند1357)؛ شمارۀ 2، (24اسفند1357)؛
      شمارۀ 3، (2فروردین1358)؛ شمارۀ 44، (10بهمن1358)؛ شمارۀ 65، (10تیر1364).

    مصاحبه

    • حمیدیان، نقی (از اعضای سازمان چریک‌های فدائی خلق). (مهروآبان 1402). مصاحبۀ تلفنی.
    • کریمی، بهزاد (از اعضای سازمان چریک‌های فدائی خلق). (مهروآبان 1402). مصاحبۀ تلفنی.
    • نگهدار، فرخ (عضو فعال سازمان چریک‌های فدائی خلق ایران). (مهروآبان 1402). مصاحبۀ تلفنی.

    منابع الکترونیکی

    • آتابای، ت. (1391). «یاد و خاطره‌ای از بپاخیزی برومندترین فرزندان ملت ترکمن». برگرفته از سایت:

    www.kar-online.com (آدرس کوتاه‌شدۀ مقاله: https://adr3.ir/zJeu)

    • مرادی، احمد. (1391). «به‌مناسبت رویدادهای ترکمن‌صحرا در سال های 1357-۱۳۵۸». مصاحبۀ وهاب انصاری با احمد مرادی. برگرفته از سایت: kar-online.com (آدرس کوتاه‌شدۀ مقاله: https://adr3.ir/2myC)