زوال و انحطاط جایگاه مرجعیت سیاسی و دینیِ خاندان میرزایی در جامعۀ زنجان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

10.30484/ganj.2024.3140

چکیده

خاندان میرزایی هم‌سو با سیاست‌های صفویان و با مهاجرت از عراق، به زنجان وارد شدند. درادامه دولت صفوی با اعطای زمین‌های فراوان، علمای این خاندان را پشتیبانی کرد. خاندان میرزایی در دوره‌های بعد تا اواخر عصر قاجار در اجتماع حضوری مؤثر داشتند و به‌عنوان یکی از خاندان‌های مهم زنجانی شناخته می‌شدند؛ ولی در دهه‌های بعد به‌تدریج مرجعیت و اعتبارشان رو به افول گذاشت و امروزه نقش و جایگاهی در جامعۀ زنجان ندارند.
هدف: در پژوهش حاضر با بررسی و تبیین موقعیت سیاسی و مذهبی و علل زوال جایگاه خاندان میرزایی، به این پرسش می‌پردازیم که جایگاه دینی و سیاسی خاندان میرزایی در زنجان چگونه ازبین رفت؟ و چه مسائلی موجب زوال اعتبار و جایگاه این خاندان شد؟
روش/ رویکرد پژوهش: روش مقاله، پژوهش تاریخی است که با رویکرد توصیفی-تبیینی و براساس منابع کتاب‌خانه‌ای، مقاله، مصاحبه و اسناد خاندان میرزایی در سازمان‌های دولتی و خصوصی، به موضوع پرداخته‌است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: میرزاابوالقاسم مجتهد در دورۀ ناصرالدین‌شاه قاجار طرف مشورت دربار قرار داشت و از جایگاهی بالا درمیان گروه‌های مختلف برخوردار بود. با مرگ او، بازماندگانش به ریاست بخشی از جامعۀ زنجان رسیدند و صاحب بزرگ‌ترین محاکم شرع شدند؛ ولی چند سال بعد با مهاجرت میرزاابوطالب فرزند دوم میرزاابوالقاسم به تهران و مرگ زودهنگام میرزاابوعبدالله فرزند کوچک‌تر میرزاابوالقاسم و نیز عدم اقتدار، ثبات و شجاعت لازم میرزاابوالمکارم در جریان‌های مختلف اجتماعی و سیاسی به‌عنوان جانشین پدر -بزرگ خاندان و عالم طرازاول در زنجان- به موقعیت و جایگاه میرزایی‌ها خدشه وارد آمد. جنبش مشروطه نیز به‌ضرر خاندان میرزایی تمام شد و آن‌ها بنابه خصایل اخلاقی و کنش‌های سیاسی، این زوال را تسریع کردند. مرگ زودهنگام برخی از اعضای خاندان میرزایی، همگامی بازماندگان با نوسازی‌های عصر رضاشاه، رقابت‌های مالی بر سر میراث اجدادی، مهاجرت از زنجان و کسب پیشۀ غیردینی، موجب انحطاط جایگاه مذهبی و سیاسی خاندان میرزایی شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Decline and Fall of the Political and Religious Authority of the Mirzayi Family in Zanjan Society

نویسنده [English]

  • Hasan Rostami
PhD in History of Iran , Tabriz University, Tabriz, Iran
چکیده [English]

The Mirzayi family, aligned with Safavid policies, migrated from Iraq to Zanjan. The Safavid state supported the scholars of this family by granting them extensive lands. The Mirzayi family remained influential until the late Qajar period, being recognized as one of the prominent families of Zanjan. However, over the subsequent decades, their political and religious authority gradually declined, and today they hold no significant role in Zanjan society.
Purpose: This study aims to investigate and explain the political and religious position of the Mirzayi family, addressing the question: how did the political and religious status of the Mirzayi family in Zanjan deteriorate? What factors led to the decline of their authority and status?
Method and Research Design: The research employs a historical method with a descriptive-explanatory approach. It is based on library sources, articles, interviews, and documents related to the Mirzayi family from both governmental and private archives.
Findings and Conclusion: During the reign of Naser al-Din Shah Qajar, Mirza Abolqasem Mojtahed was a trusted advisor to the court and held a significant position among various social groups. After his death, his descendants assumed leadership roles within the Zanjan community, overseeing major religious courts. However, the family’s influence began to wane after Mirza Abotaleb, the second son of Mirza Abolqasem, migrated to Tehran, and the youngest son, Mirza Abodollah, died prematurely. Additionally, Mirza Abolmakarem, the eldest son and successor as the family head and leading religious scholar in Zanjan, lacked the necessary strength, stability, and courage to manage various social and political developments, weakening the family’s standing. The Constitutional Revolution further harmed the Mirzayi family, accelerating their decline due to their ethical traits and political actions. The early deaths of some family members, alignment with Reza Shah's modernization efforts, financial disputes over ancestral inheritance, migration from Zanjan, and the pursuit of secular professions all contributed to the degradation of the family’s religious and political stature.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Mirza Abolqasem
  • Constitutional Revolution
  • Mirza Abolmakarem
  • Mirza Abotaleb
  • Mirza Mahdi
منابع
اسناد
اسناد انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان. (۱۴۰۲). زنجان: دفتر انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان.
اسناد خاندان حسینی زنجانی. (۱۴۰۲). زنجان: دفتر آیت‌الله حسینی زنجانی.
اسناد خاندان میرزایی. (۱۴۰۰). تهران: اسناد جعفر میرزایی نوادۀ میرزاابوالقاسم مجتهد.
اسناد موزۀ مهرانۀ زنجان. (۱۴۰۲). زنجان: بنیاد موزۀ مهرانۀ زنجان. ۱۴۰۲.
سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران (ساکما): ۰۱۶۷۸۷/ ۲۵۰؛ 005506/296.
نسخۀ خطی
شرح زندگی علمای خمسه. (۱۴۰۰). زنجان: دفتر آیت‌الله حسینی زنجانی.
کتاب
احتشام‌السلطنه، محمود. (۱۳۹۲). خاطرات احتشام‌السلطنه. (چ۱). (سیدمحمدمهدی موسوی، کوشش‌گر). تهران: زوار.
اعتضادالسلطنه. (۱۳۶۲). فتنۀ باب. (چ3). (توضیحات و مقالات به‌قلمِ عبدالحسین نوائی). تهران: بابک.
امیرطهماسبی، عبدالله. (۱۳۰۵). تاریخ شاهنشاهی اعلی‌حضرت رضاشاه کبیر. تهران: مطبعۀ مجلس.
انوشیروانی، س. و. (۱۳۶۱). «سرآغاز تجاری‌شدن کشاورزی در ایران». چاپ‌شده در کتاب: مسائل ارضی و دهقانی: مجموعه‌مقالات. (چ۱). تهران: آگاه.
براون، ادوارد. (۱۳۸۱). یک سال درمیان ایرانیان. (مانی صالحی علامه، مترجم). تهران: ماه‌ریز.
بیات، کاوه؛ کوهستانی‌نژاد، مسعود. (۱۳۷۲). اسناد مطبوعات (۱۲۸۶-۱۳۲۰ش). (ج۱). تهران: سازمان اسناد ملی.
بیات، مسعود. (۱۳۸۶). انقلاب اسلامی در زنجان. (چ۱). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
تاپر، ریچارد. (۱۳۸۴). تاریخ سیاسی‌اجتماعی شاهسون‌های مغان. (حسن اسدی، مترجم). تهران: اختران.
تفرشی حسینی، احمد. (۱۳۵۱). روزنامۀ اخبار مشروطیت و انقلاب ایران «یادداشت‌های سیداحمد تفرشی حسینی». (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: امیرکبیر.
جمال‌زاده، محمدعلی. (۱۳۶۲). گنج شایگان. (چ۱). تهران: کتاب.
حاجی‌وزیر زنجانی. (۱۳۸۹). «خاطرات و خاندان: خاطرات حاجی‌وزیر زنجانی». چاپ‌شده در کتاب: دفتر تاریخ: مجموعه‌اسناد و منابع تاریخی جلد 4. (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: بنیاد موقوفات افشار.
خسروشاهی، هادی. (۱۳۹۵). اسناد وزارت امور خارجۀ ایران دربارۀ سیدجمال‌الدین اسدآبادی. (چ۱). تهران: اطلاعات.
دارالسعادۀ زنجان: تحریر نفوس زنجان برحسب محله‌های شهر. (۱۳۹۷). (چ۱). (حسن حسین‌علی، کوشش‌گر). زنجان: نیکان کتاب.
رستمی، حسن. (۱۴۰۲). مشروطیت در زنجان، ستیزه‌ها و کشمکش‌های گروه‌های اجتماعی و عناصر سیاسی و مذهبی در سال‌های ۱۳۲۴-۱۳۲۹ق. (چ۱). تهران: نگاه معاصر.
روحانی، محمدرضا. (۱۳۴۷). فرهنگ‌نامۀ زنجان. (چ۱). زنجان: پرچم.
رئیسِ طوسی، رضا. (۱۴۰۱). زوال نظام اجتماعی و فروپاشی دولت قاجار براساس اسناد آرشیو وزارت خارجۀ بریتانیا. (چ۱). تهران: نی.
زرگری‌نژاد، غلام‌حسین. (۱۳۹۰). رسائل مشروطیت؛ مشروطه به‌روایت موافقان و مخالفان. (ج۱). (چ۲). تهران: مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
زنجانی، ابراهیم. (۱۳۹۳). خاطرات شیخ ابراهیم زنجانی. (چ۲). (غلام‌حسین میرزاصالح، کوشش‌گر). تهران: کویر.
زنجانی، موسی. (۱۳۸۰). الفهرست لمشاهیر و علماء زنجان. (چ۱). قم: آل‌عبا.
سالور، قهرمان‌میرزا. (۱۳۷۴). روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه. (ج۲). (چ۱). (مسعود سالور و ایرج افشار، کوشش‌گران). تهران: اساطیر.
سپهر، محمدتقی. (۱۳۵۱). ناسخ‌التواریخ «سلاطین قاجاریه». (ج۲). (محمدباقر بهبودی، مصحح و حاشیه‌نویس). قم: مؤسسۀ مطبوعات دینی.
سررشته‌دار، میرزاعلی. (۱۳۸۰). «سفرنامۀ راه تبریز به طهران» چاپ‌شده در کتاب: دفتر تاریخ: مجموعه‌اسناد و منابع تاریخی. (ج۱). (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: بنیاد موقوفات افشار.
شبیری زنجانی، موسی. (۱۳۹۳). جرعه‌ای از دریا: مقالات و مباحث شخصیت‌شناسی و کتاب‌شناسی. (ج۳). (چ۱). قم: مؤسسۀ کتاب‌شناسی شیعه.
شبیری زنجانی، موسی. (۱۳۹۹). جرعه‌ای از دریا: مقالات و مباحث شخصیت‌شناسی و کتاب‌شناسی. (ج۴). (چ۱). قم: مؤسسۀ کتاب‌شناسی شیعه.
عزیزالسلطان، غلام‌علی. (۱۳۷۶). روزنامۀ خاطرات عزیزالسلطان (ملیجک ثانی). (ج2). (محسن میرزایی، کوشش‌گر). تهران: زریاب.
عظیمی، فخرالدین. (۱۳۷۴). بحران دموکراسی در ایران (۱۳۲۰-۱۳۳2). (چ۲). (عبدالرضا هوشنگ مهدوی و بیژن نوذری، مترجمان). تهران: البرز.
عیسوی، چارلز. (۱۳۶۲). تاریخ اقتصادی ایران؛ قاجاریه (۱۲۱۵-۱۳۳۲ق). (چ۱). (یعقوب آژند، مترجم). تهران: گستره.
فیلد، هنری. (۱۳۴۳). مردم‌شناسی ایران. (عبدالله فریار، مترجم). تهران: ابن‌سینا.
قاسمی اندرود، پرستو؛ خطیبی، بهمن. (۱۳۹۴). فرامین شاهی دورۀ قاجار «دارالسعادۀ زنجان». زنجان: نیکان کتاب.
کتاب نارنجی: «گزارش‌های سیاسی وزارت امور خارجۀ روسیۀ تزاری دربارۀ انقلاب مشروطۀ ایران». (۱۳۶6). (ج۲). (چ1). (احمد بشیری، کوشش‌گر). (فتح‌الله دیده‌بان و همکاران، مترجم). تهران: نور.
کسروی، احمد. (۱۳۲۳). ده سال در عدلیه. (چ۱). تهران: پیمان.
کسروی، احمد. (۱۳۸۳). تاریخ مشروطۀ ایران. (چ۲۱). تهران: امیرکبیر.
محبوبی اردکانی، حسین. (۱۳۸۰). چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصرالدین‌شاه «تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثروالآثار در احوال رجال دوره و دربار ناصری». (ج۲). (چ۲). (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: اساطیر.
مکی، حسین. (۱۳۷۴). تاریخ بیست‌سالۀ ایران. (ج۸). تهران: علمی‌وفرهنگی.
ملک‌زاده، مهدی. (۱۳۸۷). تاریخ انقلاب مشروطیت ایران (جلد چهارم و پنجم). (چ۲). تهران: سخن.
موسوی زنجانی، حاج سیدابراهیم. (۱۳۵۲). تاریخ زنجان: علما و دانشمندان. تهران: کتاب‌فروشی مصطفوی-بوذرجمهری.
میرزایی، جعفر. (بی‌تا). یادمان زندگی. زنجان: بی‌نا.
ناظم‌الاسلام کرمانی. (1349). تاریخ بیداری ایرانیان. (ج2). (علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، کوشش‌گر). تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
یزدانی، سهراب. (۱۴۰1). روستاییان و مشروطیت ایران. (چ۱). تهران: ماهی.
لوح الکترونیکی
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، مذاکرات دورۀ ۱ تا ۲۳. (۱۳۹۳). تهران: کتاب‌خانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای ملی.
مقاله
بهزادی، محمدرضا. (۱۳۸۹). «زنجان عصر قاجار (پژوهشی در اسناد میرزاابوالمکارم زنجانی)». مجلۀ تاریخ معاصر ایران، شمارۀ ۵۳ و ۵۴، صص ۲۷۷-۳۵۶.
رستمی، حسن؛ بیات، مسعود. (بهار ۱۴۰۲). «بحران نان خمسه (زنجان) در اواخر دورۀ قاجار؛ دخالت‌ها و سیاست‌های گروه‌های نفوذ». پژوهش‌های علوم تاریخی، س1۵، ش۱، صص ۷۱-۹۲.
قدیمی قیداری، عباس؛ رستمی، حسن. (۱۴۰۱). «اندیشه‌ها و کنش‌های سیاسی میرزاابوالمکارم و میرزاابوطالب زنجانی؛ برگی از مشروطۀ زنجان و ایران». مطالعات تاریخ اسلام، س۱۴، ش۵۴، صص ۱۰۹-۱۴۴.
مجلسی، فضل‌الله. (۱۳۵۰). «خاطراتی از مالیۀ مملکت در دورۀ قاجاریه». خاطرات وحید، س۹، ش۵، صص ۶۳-۶۵.
موسوی میرزایی، کاظم. (۱۳۲۶الف). «ما و خوانندگان؛ مرحوم میرزاابوطالب موسوی و برادر ایشان». مجلۀ یادگار، س۳، شمارۀ ۶و۷، صص ۱۳۱-۱۳۴.
موسوی میرزایی، کاظم. (۱۳۲۶ب). «ترجمۀ احوال مرحوم میرزاابوطالب زنجانی». مجلۀ یادگار. س۳، ش۸، صص ۳۵-۴۴.
یکتایی، مجید. (۱۳۵۲). «مالیۀ کشور در زمان قاجار». بررسی‌های تاریخی، ش۴۹، صص ۱۳۹-۱۷۶.
مصاحبه
بحرینی، منوچهر. (۱۴۰۲). مصاحبه با منوچهر بحرینی. زنجان: دفتر انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان.
حسینی زنجانی، محمد. (۱۴۰۲). مصاحبه با آیت‌الله حسینی زنجانی. زنجان: دفتر آیت‌الله حسینی زنجانی.
قائمی، عبدالعزیز. (۱۴۰۲). مصاحبه با عبدالعزیز قائمی. زنجان: دفتر انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان.
گل‌پسند، رحمان. (1402). مصاحبه با رحمان گل‌پسند. زنجان: بازار پائین، کوچۀ میرزایی.
میرزایی، محسن. (۱۳۹۹). مصاحبه با محسن میرزایی. تهران: دفتر محسن میرزایی.
نشریات
روزنامۀ انجمن تبریز، س۱، ش۱۴۳، ۲۲شعبان۱۳۲۵ق.
روزنامۀ پروین خمسه، س2، ش160، ۶ربیع‌الآخر۱۳۵۱ق/18مرداد1311ش.
روزنامۀ پروین خمسه، س۳، ش۲۸۱، ۱۳رمضان۱۳۵۲ق/10دی1312ش.
روزنامۀ حبل‌المتین کلکته، س۱۲، ش۱۳، ۱۹رمضان۱۳۲۲ق.
روزنامۀ حبل‌المتین کلکته، س۱۴، ش۲۳، ۶ذی‌حجۀ1324ق.
مجلۀ آئین اسلام، ش۱۴۳، یک‌شنبه ۱دی‌ماه۱۳۲۵ش.
مجلۀ مرد امروز، ش۸۴، شنبه ۹آذر۱۳۲۵ش.