برنامۀ هسته‌ای دولت پهلوی دوم و اهمیت آرشیوهای دیجیتال آنلاین در شناخت آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ ، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

چکیده

برنامۀ عظیم و پرهزینۀ هسته‌ای ایران در دهۀ 1340 و 1350ش/ 1960 و 1970م، یکی از نمادهای اصلی اقتصادی و دیپلماسی خارجی دوران پهلوی دوم بود. بخش عمده‌ای از این طرح ازجمله ساخت نیروگاه اتمی شمارۀ 1 و 2 بوشهر، آموزش نیروی انسانی و کشف معادن اورانیوم -که با نظارت مستقیم شاه انجام می‌شد- تا فروپاشی نظام شاهنشاهی به نتیجه رسیده بود. در شناخت این فرایند کاملاً محرمانه، اسناد نقش مهمی را ایفاء می‌کنند. انتشار آنلاین اسناد کم‌یاب در آرشیوهای جهان غرب، نقطۀ عطفی در مطالعات تاریخ فعالیت‌های هسته‌ای در این برهۀ از تاریخ ایران است.

هدف: در این پژوهش نگارنده با تکیه بر منابع دست‌اول سعی دارد به پرسش‌های زیر پاسخ دهد:

تحولات صنعت هسته‌ای دولت پهلوی دوم چگونه شکل گرفت؟

آرشیوهای آنلاین اسناد لاتین چه نقشی در تدوین صحیح و علمی این فرایند دارند؟

روش / رویکرد پژوهش: روش پژوهش توصیفی-تحلیلی براساس مطالعۀ داده‌های اسنادی بایگانی‌های متعدد داخلی، آرشیوهای آنلاین خارجی، آمار رسمی سازمان انرژی اتمی و نشریات گوناگون ایران در این دوره است.

یافته‌ها و نتیجه‌گیری: مطالعۀ اسناد و مدارک مکتوب و دیجیتال گوناگون نشان می‌دهد که صنعت اتمی ایران تا اواخر دهۀ 1960م/1340ش به‌صورت آرام ولی مستمر ادامه داشت و از آغاز دهۀ 1970م/1350ش با اهداف درازمدت و فعالیت‌های عمرانی عظیم، حرکتی شتابان یافت و نمادی از دوران نوین تاریخ و صنعت ایران شد. باتوجه‌به سرّی‌بودن این برنامه و ابهامات متعدد، اسناد آنلاین لاتین در بازشناسایی این بخش از تاریخ معاصر ایران نقشی بسیار مهم دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Nuclear Program of the Second Pahlavi’s Government and the Importance of Online Digital Archives in Recognizing It

نویسنده [English]

  • MohammadJafar Chamankar
Associate Professor, Department of History, Urmia University, Urmia, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: Iran's vast and costly nuclear program in the 1940s and 1950s was one of the major symbols of economic and foreign relations of The Second Pahlavi. Archival records play an important role in identifying and recognizing this highly confidential process. The online publication of rare records in western world archives is a turning point in the study of the history of Iran's nuclear activities at the time of The Second Pahlavi. Therefore, the author tries to answer the following questions by relying on these primary resources:
How did the nuclear developments of The Second Pahlavi Government occur?
What is the role of online archives in scientific recognition of the process?
Method and Research Design: The records of various archives of Iran, online archives outside of Iran and various Iranian newspapers of the time were investigated, described and analyzed.
Findings and Conclusions: The study revealed that the rate of Iranian nuclear progress was constant and slow till the late 1960s. From the beginning of the 1970s, the rate accelerated owing to long-term goals and extensive development activities, and became a symbol of the new era of Iranian history and industry in independent national politics based on the doctrine of the imperial government. Due to the secrecy of the program and a number of ambiguities, Latin online records play a very important role in recognizing this part of contemporary Iranian history.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Second Pahlavi
  • Nuclear Industry
  • Online Digital Records
منابع
اسناد
استادوخ (ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه)
11116 29/50؛
1353-1354ش، کارتن 48، پروندۀ 5-2؛
1353-1354ش، کارتن 53، پروندۀ 2-500؛
1353-1354ش، بخش حقوقی، کارتن شمارۀ 390، پروندۀ شمارۀ 9-1-696 تا 15-1- 696؛
1356-1357ش، کارتن 85، پروندۀ 2-450؛
1358ش، کارتن 90، پروندۀ 1-128؛
1358-1363ش، اسناد حقوقی، گزارش خلاصه وضع سرمایه‌گذاری دولت ایران در خارج، دستور جلسۀ مورخ 31/3/1358 دولت موقت، بدون شماره.
سااا (سازمان انرژی اتمی ایران): 36476.
ساکما (سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران)
1746/الف؛ 62/370/91؛ 2/468؛ 76/22؛ 8586/220؛ 8715/220؛ 19190/220؛ 20102/220؛ 36410/230؛ 39132/230؛ 41591/230؛ 82268/240؛ 83665/240؛ 48877/293؛ 132269/293؛ 51841/297؛ 9757/370.
کمام (کتاب‌خانه، موزه و مرکزاسناد مجلس شورای اسلامی)
 14/0/220/21ق؛ 454/0/41/23ق؛ 596/0/0/65/23ق؛ 220/210/23ق؛ 240/0/29/24ق؛ 134/0/12/24ق؛
3049الفIR؛ 3122الفIR؛ 3123الفIR؛ 3129الفIR.
متما (موسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران): 5-3-672-د؛ 61-635-118ص؛ 62-635-118ص.
کتاب
بنیاد مطالعات ایران. (2005). برنامۀ انرژی اتمی ایران، تلاش‌ها و تنش‌ها (مصاحبه با اکبر اعتماد نخستین رئیس سازمان انرژی اتمی ایران). (کوشش‌گر و ویراستار، غلام‌رضا افخمی). زمان مصاحبه نوامبر 1982 در پاریس، آرشیو تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران، مجموعۀ توسعه و عمران ایران، بخش 2.
سازمان انرژی اتمی ایران. (خرداد و تیر 1355). آگاهی‌نامۀ سازمان انرژی اتمی ایران: نشریۀ داخلی. روابط‌عمومی سازمان انرژی اتمی ایران.
سازمان انرژی اتمی ایران. (آذر و دی 1355). آگاهی‌نامۀ سازمان انرژی اتمی ایران: نشریۀ داخلی. روابط‌عمومی سازمان انرژی اتمی ایران.
سازمان انرژی اتمی ایران. (بهمن و اسفند 1355). نشریۀ داخلی. روابط‌عمومی سازمان انرژی اتمی ایران.
سازمان انرژی اتمی ایران. (تیر 1354). گزارش فعالیت سالیانه. تهران: انتشارات سازمان انرژی اتمی ایران.
سازمان انرژی اتمی ایران. (تیر 1355). گزارش فعالیت سالیانه. تهران: انتشارات سازمان انرژی اتمی ایران.
سازمان انرژی اتمی ایران. (تیر 1357). گزارش فعالیت سالیانه، گزارش سالانۀ ش4. تهران: انتشارات سازمان انرژی اتمی ایران.
مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه. (1386). تاریخچۀ انرژی هسته‌ای در ایران و جهان. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
مقاله
چمنکار، محمدجعفر. (1386). «نیروگاه اتمی بوشهر، از شکل‌گیری تا دولت موقت انقلاب». چاپ‌شده در کتاب: تاریخچۀ انرژی هسته‌ای در ایران و جهان. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
چمنکار، محمدجعفر. (1392). «چگونگی سیاست و موضع‌گیری آمریکا دربرابر برنامۀ اتمی دولت پهلوی دوم». تاریخ اسلام و ایران، س23، دورۀ جدید، ش19، ش پیاپی 109، پاییز.
نشریات
آیندگان: 8/4/1356؛ 21/8/1356؛ 23/9/1353؛ 12/10/1356.
اطلاعات: 10/7/1353؛ 11/7/1353؛ 12/7/1355؛ 17/7/1353؛ 10/11/1353؛ 4/10/1354؛ 23/12/1355؛ 29/1/1356.
رستاخیز: 18/2/1356؛ 17/2/1357.
کیهان: 21/3/1353؛ 19/8/1353؛ 1/10/1353؛ 22/2/1356؛ 5/6/1356؛ 21/12/1356؛ 23/7/1357.
 
لاتین
ALbright, David. (1995). “An Iranian Bombs?”. Bulletin of the Atomic Scientists, Washington DC, January.
Burr, William. (2009). “A Brief History of U.S.-Iranian Nuclear Negotiations”. Bulletin of the Atomic Scientists, 65(1), pp 21-34, January.
Hooglund, Eric J. (1990). Iran: The making of us Policy, 1977-1980. Alexandria, VA: chadwyck-Healey.
Howard, Adam M; Van Hook, James C. (Editors). (2017). Foreign Relations of the United States, 1952-1954: Iran, 1951–1954. United States Government Publishing Office, Washington.
kayhan International. (1974). “Iran is Interested In Uranium”. 29 june.
Kessler, Richard. (1987). “Argentina offers Research reactor upgrade And New unit for Iran”. Nucleonics Week, 22 January.
us Department of state. (1957). “Atoms For Peace Agreement with Iran”. Department of state Bulletin, 36, 15 April. In: Daniel Palleman: Nuclear Power In the Developing World. London, George Allen And unwin, 1982.
منابع اینترنتی
http://discovery.nationalarchives.gov.uk/results/r/3?_q=iran%20nuclear&_p=1950
https://digitalarchive.wilsoncenter.org
https://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/176330
https://history.state.gov
https://history.state.gov/countries/iran
https://history.state.gov/departmenthistory
https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1951-54Iran
https://history.state.gov/search?q=carter+Administration+and+iran&within=entire-site&sort-by=relevance
https://history.state.gov/search?q=ford+Administration+and+iran&within=entire-site&sort-by=relevance
https://history.state.gov/search?q=Johnson+Administration+and+iran&within=entire-site&sort-by=relevance
https://history.state.gov/search?q=Kennedy++and+iran&within=entire-site&sort-by=relevance
https://history.state.gov/search?q=nixon+Administration+and+iran&within=entire-site&sort-by=relevance
https://history.state.gov/search?q=Truman+and+iran&within=entire-site&sort-by=relevance
https://nsarchive2.gwu.edu/nsa/publications/iran/iran.html#OVERVIEW
https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB267
https://nsarchive2.gwu.edu/nukevault/ebb268
https://www.archives.gov
https://www.auswaertiges-amt.de
https://www.bbc.com/persian/iran/story/2007/12/071227_bd-mt-archive-intro
https://www.fordlibrarymuseum.gov/collections-digital.aspx
https://www.fordlibrarymuseum.gov/collections-library.aspx
https://www.fordlibrarymuseum.gov/library/document/0351/1555814.pdf
https://www.fordlibrarymuseum.gov/visit-library.aspx
https://www.iaea.org/newscenter/focus/iran/iaea-and-iran-iaea-reports
https://www.iaea.org/resources/archives/access/visits
https://www.jfklibrary.org/asset-viewer/archives/JFKNSF/340/JFKNSF-340-016
https://www.mtholyoke.edu
https://www.museumwonderland.com
https://www.oxfordresearchgroup.org.uk/orgs-vision