نوع و نحوۀ مصرف موقوفات روحانیون و تجار ساری در دورۀ قاجار

نوروزی, فرشید; نوروزی, جمشید

doi:10.30484/ganj.2022.2919

نوع و نحوۀ مصرف موقوفات روحانیون و تجار ساری در دورۀ قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی، مرکز تحصیلات تکمیلی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

² دانشیار گروه تاریخ، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

10.30484/ganj.2022.2919

چکیده

هدف: بررسی تأثیر وابستگی طبقاتی بر نوع و نحوۀ مصرف موقوفات ساری در دورۀ قاجار.
روش/ رویکرد پژوهش: توصیفی-تحلیلی برمبنای اسناد ادارۀ اوقاف ساری و منابع اولیه.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: بررسی محتوای اسناد وقف‌نامه‌های روحانیون و تجار ساری در دورۀ قاجار نشانگر آن است که نوع موقوفات روحانیون و تجار، عمدتاً از جنس زمین، خانه، دکان و کاروان‌سرا است که وقف زمین در بین روحانیون و وقف دکان در بین تجار بیشتر رواج داشته‌است. نحوۀ مصرف موقوفات این دو طبقه به‌ترتیب فراوانی عبارت‌اند از: تعزیةداری سیدالشهداء؛ اطعام عزاداران سیدالشهداء؛ اطعام و افطار روزه‌داران؛ تعمیر و نگهداری مساجد و مدارس؛ صدقات و اعانات به فقرا و مساکین و ابن‌السبیل. تحولات سیاسی و اجتماعی این دوره سبب نشد تا نوع مصارف موقوفات روحانیون و تجار تغییر کند. بیشترین وقف‌های این دو طبقۀ اجتماعی در دوران حکومت ناصرالدین‌شاه ثبت شده‌است. ازلحاظ زمان هم بیشترین وقف‌های روحانیون و تجار، در ماه‌های قمریِ محرم و رجب ثبت شده‌اند. تولیت موقوفات این دو طبقه برعهدۀ خود واقفان، فرزندان واقفان و یا علمای منطقه قرار می‌گرفت که بیانگر نوعی نظام مدیریت خانوادگی و مدیریت علمایی در مدیریت موقوفات است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

تحقیقات تاریخی مبتنی بر اسناد

عنوان مقاله [English]

Types and Uses of Clerics and Merchants’ Endowments in Sari Region (Mazandaran) in the Qajar Period

نویسندگان [English]

Farshid Noroozi ¹
Jamshid Noroozi ²

¹ PhD student of Iranian Islamic History, Payam Noor University, Tehran, I. R. Iran

² Associate Professor of History, Faculty of Literature, Alzahra University, Tehran, I. R. Iran

چکیده [English]

Purpose: The purpose of this research is to define the effect of class affiliation (clerics and merchants) on the type of Sari endowment expenditures in the Qajar period.
Method and Research Design: 352 Endowment Records of merchants and clerics were described, analyzed and compared.
Findings and Conclusion: The endowments of merchants and clerics were mainly land, houses, shops and caravanserai. Clerics mostly endowed land whereas merchants endowed shops. These endowments were used for Imam Hussein’s ceremonies - the third Shiite Imam - like feeding the mourners, feeding fasting people in Ramazan, repairing and maintaining mosques and schools, alms and donations to the poor and Ibn al-Sabeel. The political and social developments of the period did not change the type of endowment expenditures. Most of the endowments belong to the time of Nasser al-Din Shah (1848 –1896). Also, most of the endowments were recorded in the lunar months of Rajab and Muharram. The endowments were entrusted to the person who endowed, his children or the clerics of the region. This indicates a kind of family system and the scholarly system in the management of endowments.

کلیدواژه‌ها [English]

Qajar
Sari
Clerics
Merchants
Endowments

مراجع

منابع

اسناد

اسناد ادارۀ اوقاف شهرستان ساری

اسناد کلاسۀ استفاده‌شده در مقاله:

3/الف؛ 4/الف؛ 21/الف؛ 22/الف؛ 23/الف؛ 1/چ؛ 15/ح؛ 36/ح؛ 3/د؛ 1/ر؛ 3/ر؛ 19/ر؛ 8/ع؛ 20/ع؛ 21/ع؛ 2/م؛ 8/م؛ 21/م؛ 20/ن.

اسناد کلاسۀ مطالعه‌شده برای مقاله:

2/الف؛ 14/الف؛ 27/الف؛ 55/الف؛ 3/پ؛ 3/ح؛ 5/ح؛ 9/ح؛ 21/ح؛ 29/ح؛ 43/ح؛ 15/خ؛ 10/د؛ 1/ذ؛ 5/ر؛ 6/ر؛ 7/ر؛ 16/ر؛ 14/ظ؛ 5/ع؛ 9/ع؛ 51/ع؛ 52/ع؛ 13/ک؛ 3/م؛ 5/م؛ 12/م؛ 19/م؛ 44/م؛ 49/م؛ 50/م؛ 95/م؛ 105/م؛ 139/م؛ 5/ن؛ 22/ن؛ 23/ن؛ 3/ی.

کتاب

آدمیت، فریدون. (1385). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون عصر سپه‌سالار. تهران: خوارزمی.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1368). مرآت‌البلدان. (ج2). تهران: دانشگاه تهران.

افضل‌الملک، غلام‌حسین. (1383). سفر مازندران و وقایع مشروطه. بی‌جا.

الگار، حامد. (1359). نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت. (چ2). تهران: توس.

خورموجی، محمدجعفر. (1363). حقایق‌الاخبار ناصری. (چ2). تهران: نی.

دالمانی، هانری-رنه. (1335). سفرنامۀ از خراسان تا بختیاری. (علی‌محمد فره‌وشی، مترجم). تهران: ابن‌سینا؛ امیرکبیر.

دوسرسی، کنت. (1362). ایران در 1839-1840م. (احسان اشراقی، مترجم). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

رابینو، یاسنت لوئی. (1383). مازندران و استرآباد. (غلام‌علی وحید مازندرانی، مترجم). تهران: علمی‌وفرهنگی.

رضایی، امید. (1390). درآمدی بر اسناد شرعی دورۀ قاجار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ریاحی سامانی، نادر. (1378). وقف و سیر تحولات قانون‌گذاری در موقوفات. (چ1). شیراز: نوید شیراز.

ساروی، محمد فتح‌الله بن محمدتقی. (1371). تاریخ محمدی (احسن‌التواریخ). (غلام‌رضا طباطبایی مجد، مصحح). تهران: امیرکبیر.

فلاندن، اوژن. (1324). سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران. (چ3). (حسین نورصادقی، مترجم). اصفهان: اشراقی.

مستوفی، عبدالله. (1371). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه. (ج1). تهران: زوّار.

ملکم، سرجان. (بی‌تا). تاریخ ایران. (ج2). کتاب‌فروشی سعدی.

ملگونف، گریگوری. (1376). کرانه‌های جنوبی دریای خزر یا سفرنامۀ نواحی شمال ایران. (امیرهوشنگ امینی، مترجم). تهران: کتاب‌سرا.

میرزاابراهیم. (1355). سفرنامۀ استرآباد و مازندران و گیلان. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

مقاله

کشاورز، محمد. (1388). «بررسی انگیزه‌های واقفان در شهر تهران؛ برپایۀ بازخوانی دو نمونه از وقف‌نامه‌های بازار دورۀ قاجار». فصل‌نامۀ وقفْ میراث جاویدان، سال 17، ش68، صص 100-109.

لمبتون، آن. ک. س. (1388). «وقف در ایران». (احمد نوایی، مترجم). مشکوة، دورۀ 28، شمارۀ 1، (پیاپی 102)، صص 77-95.

مرادعلیان، لیلا. (1395). «نهاد وقف و کارکرد آن در دورۀ ناصرالدین‌شاه». فصل‌نامۀ آرشیو ملی، سال 2، ش3، (پیاپی 7)، صص 74-101.

یدالله‌پور، معصومه؛ یوسفی‌فر، شهرام. (1388). «بررسی مسجد-مدرسه‌های وقفی «جامع» و «آقاعباس» در بافت مرکزی شهر آمل». فصل‌نامۀ گنجینۀ اسناد، سال 19، ش3، (پیاپی 75)، صص 25-52.