آداب تنظیم و نگارش کتابچه‌های مفاصاحساب در عصر قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دورۀ اسلامی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

نظارت و کنترل بر بودجه به‌عنوان یکی از ارکان مهم در بودجه‌بندی، در دورۀ قاجار اهمیت زیادی داشت. کتابچه‌های مفاصاحساب، یکی از دفاتر مالی قابل‌دسترس از دورۀ قاجار است که شناخت آن می‌تواند زوایای تاریک و ناشناختۀ مالی ایران به‌ویژه مباحث بودجه‌ریزی را روشن کند.
هدف: پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخ به این پرسش است که ساختار، اجزا و محتوای دفتر مفاصاحساب در عصر قاجار چگونه تنظیم و نگارش می‌شده‌است و این اجزا چه تغییراتی داشته‌است.
روش/ رویکرد پژوهش: داده‌ها براساس 46 سند موجود در پنج مرکز آرشیوی، جمع‌آوری و تحلیل شده‌است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: ساختار مفاصاحساب از چهار بخشِ مفرده، من‌ذالک، الباقی-الفاضل، و اضافات تشکیل شده‌است. مفرده در اصطلاح به‌معنای درآمد و من‌ذالک به‌معنای مخارج است. چنانچه مقدار من‌ذالک کمتر از مفرده باشد درپی آن «الباقی» نوشته می‌شود و چنانچه مقدار من‌ذالک زیادتر از مفرده باشد درپی آن «الفاضل» نوشته می‌شود که به‌معنای کسری بودجه است؛ ولی اگر در نقد کمتر و در جنس بیشتر باشد یا بالعکس، در این صورت «الباقی به مافیه الزیاده» آورده می‌شود. مفرده به‌لحاظ ساختار شکلی از دو حرف اول و حرف ثانی و چهار دفعه تشکیل می‌شود. حرف اول برای درآمدهای سال جاری و حرف ثانی برای درآمدهای سال‌های قبل است. حرف اول خود به دو بخش مالیات اصل و اضافه تقسیم می‌شود که به‌ترتیب به‌معنای مالیات مستمر و غیرمستمر است. مخارج نیز در غالب برات‌های مالی به دو بخش مستمر و غیرمستمر تقسیم می‌شود. اضافات سند نیز ساختاری منظم و منسجم داشت، ولی در دورۀ مظفری، نسبت به دورۀ ناصری به‌لحاظ شکلی تغییراتی پیدا کرد؛ به‌این‌ترتیب که مهر و طغرای شاهی در صدر صفحۀ اول کتابچه حذف شد؛ اتصالات هم که به‌نوعی عنوان‌بندی هریک از صفحات است در مفاصاحساب دورۀ قاجار مرسوم نبود.

تازه های تحقیق

 

 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Traditions of arranging and writing accounting books in the Qajar era

نویسندگان [English]

  • Hossein Ahmadi-Rahbarian 1
  • MaghsodAli Sadeghi -Gandomani 2
1 PhD Student, History of Iran, Tarbiat Modarres University, Tehran. I. R. Iran
2 Associate Professor, Department of History, Tarbiat Modarres University, Tehran. I. R. Iran
چکیده [English]

Budget monitoring and control as one of the important pillars in budgeting was very important in the Qajar period. The Accounts Office is one of the most accessible financial offices from the Qajar period, the knowledge of which can shed light on the dark and unknown corners of Iran's finances, especially budgeting issues.
Purpose: The present study seeks to answer the question of how the structure, components, and content of the accounting office were organized and written in the Qajar era and what changes these components have had.
Method and Research Design / Approach: Data are collected and analyzed based on 46 documents in five archival centers.
Findings and Conclusion: The structure of accounting is composed of four parts, mofrade, men-zalek, al-baqi-al-fazel, and ezafat. Mofrade in the sense means income and thus menzalek expenses.  If the amount of deductible is less than the mofrade, it is written "al-baqi", and if the amount of deductible is more than the mofrade, it is written "al-fazael", which means budget deficit; but if it is less in criticism and more in sex or vice versa, then "al-baqi bemafih- al-ziyade". Mofrade, in terms of form, consists of the first two letters, the second letter, and four »dafe«.  The harfe one is for this year's incomes and the harfe two is for previous years' incomes. The first harf is divided into two parts: principal and additional tax, which means continuous and non-continuous tax, respectively. Ezafat is also divided into continuous and non-continuous parts in the form of financial bills. The additions to the document also had a regular and coherent structure, but in the Mozaffari period, it changed in form compared to the Nasiri period; In this way, the royal seal and symbol were removed at the top of the first page of the booklet; Connections, which are somehow the title of each page, were not common in the accounts of the Qajar period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Audit
  • Tax
  • siyaq
  • ofrade
  • men-zalek
  • al-baqi
  • al-fazel

 

 

منابع
اسناد منتشرنشده
رساله‌ای به‌خط سیاق در تشریح و تعیین اصطلاح سند مفرده. سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی (ساکما)، شناسۀ سند: 18070/296.
کتابچۀ جمع‌وخرج اصفهان. تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی، شناسۀ سند: 22825/296.
کتابچۀ جمع‌وخرج قریۀ مهیار. تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی، شناسۀ سند: 22836/296.
کتابچۀ جمع‌وخرج قزوین. تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی، شناسۀ سند: 7287/295.
کتابچۀ جمع‌وخرج لرستان. تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی، شناسۀ سند: 22822/296.
نسخۀ خطی
کتاب‌خانۀ ملک
کتابچۀ جمع‌وخرج شاهرود. کتاب‌خانۀ ملک، شماره‌بازیابی: 6216/2.
کتابچۀ جمع‌وخرج فارس. کتاب‌خانۀ ملک، شمارۀ اموال: 1393.04.5644.000.
کتاب‌خانۀ بروجردی قم
جمع‌وخرج آذربایجان سال 1267ق. قم: کتاب‌خانۀ حضرت آیت‌الله بروجردی، شمارۀ اموال: 167.
کتاب‌خانۀ دانشگاه تهران
کتابچۀ مفاصاحساب جمع‌وخرج اودییل همدان و قراگوزلو. تهران: کتاب‌خانۀ دانشگاه تهران، شمارۀ دسترسی: 9551.
کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی
اوارجه. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 6543/2.
تبریزی، شمس. (1260ق). علم‌السیاق. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 16315/3.
جمع‌وخرج مالیات قزوین. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1311س.
رساله‌ای در علم سیاق. (1198ق). کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 89620.
شهشهانی. بحرالجواهر فی علم‌الدفاتر. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 986951.
صورت جمع‌وخرج خشت و کمارج. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1012س.
کتابچۀ جمع‌وخرج مالیات و سایر وجوه بلده و مستغلات و املاک در سال 1304. کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 966س.
کتابچۀ جمع‌وخرج ابرقو و جرقویه. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 86/1155.
کتابچۀ جمع‌وخرج اسفرجان. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1034.
کتابچۀ جمع‌وخرج بارکردۀ انبار. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1090.
کتابچۀ جمع‌وخرج بندر بوشهر. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 967س.
کتابچۀ جمع‌وخرج تبریز. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 14255.
کتابچۀ جیب مبارک مظفری. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 14216.
کتابچۀ جمع‌وخرج حاجی علی‌اکبر تحویل‌دار در سال 1317. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1097.
کتابچۀ جمع‌وخرج خراسان. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 9981.
کتابچۀ جمع‌وخرج خمسه و طارم در سال 1313. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1084س.
کتابچۀ جمع‌وخرج خوی و سلماس سال 1308. کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 13662.
کتابچۀ جمع‌وخرج سمیرم و نجف‌آباد. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1155/98.
کتابچۀ جمع‌وخرج و مفاصاحساب ولایت عربستان در سال 1299. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی 951.
کتابچۀ جمع‌وخرج فارس. (1321). تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 9441.
کتابچۀ جمع‌وخرج قراچه‌داغ. (1322). تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 5404.
کتابچۀ و جزوۀ جمع قصبۀ قمشه در سال 1307. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1008.
کتابچۀ جمع‌وخرج کاشان در سال 1317. تهران: کتاب‌خانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1093س.
کتابچۀ جمع‌وخرج کردستان. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1155/58س.
کتابچۀ جمع‌وخرج کوه‌کیلویه. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1011س.
کتابچۀ جمع‌وخرج مازندران در سال 1316. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1081.
کتابچۀ جمع‌وخرج مفاصاحساب مرند و محال در سال 1308 ابواب‌جمعی مغرورمیرزا. شماره‌بازیابی 1082.
کتابچۀ جمع‌وخرج مهاباد و گله‌داری در سال 1306. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 932.
کتابچۀ اسناد جمع‌وخرج یزد در سال 1308. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 979س.
کتابچۀ دستورالعمل جمع‌وخرج گیلان. تهران: کتاب‌خانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 1083س.
کتابچۀ جمع‌وخرج سنواتی دورۀ افشاریه و زندیه. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 13584.
کرمانی، ابواسحاق غیاث‌الدین. (951ق). رساله‌ای در سیاق. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 6544.
مازندرانی، عبدالله محمدبن‌حسن بن کیا. (قرن نهم). رسالۀ فلکیه. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 6541.
کتابچۀ جمع‌وخرج مالیات و فروعات، ابواب‌جمعی میرزااسمعیل‌خان نایب‌الحکومه. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 949س.
مفاصاحساب چهاراویماق. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی: 11213.
کتاب
ابریشمی، فرشاد. (1396). سفرنامۀ ناصرالدین‌شاه به قم. تهران: خانۀ تاریخ و تصویر ابریشمی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن. (1356). روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه. (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: امیرکبیر.
بنجامین، ویلر. (1363). ایران و ایرانیان (عصر ناصرالدین‌شاه): سفرنامۀ بنجامین نخستین سفیر ایالات‌متحدۀ آمریکا در ایران. (حسین کردبچه، مترجم). تهران: جاویدان.
روستایی، محسن؛ احمدی رهبریان، حسین. (1397). کتابچۀ اعداد نفوس اهالی دارالایمان قم: سرشماری جمعیت عهد ناصرالدین‌شاه (1285ق) به‌انضمام کتابچه‌های سیاقی-دیوانی شهر قم (قرن 12-13ق) و مقدمه ای در علم سیاق، قم: نور مطاف.
شاپوریان، عنایت‌الله. (1350). بیست‌وپنج سده مالیات. تهران: بی‌جا.
شیبانی، محمدکاظم. (1395). قوانین‌السیاق. (علی‌رضا نیک‌نژاد، مصحح). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
کاساکوفسکی، ولادیمیر. (1355). خاطرات کلنل کاساکوفسکی. (عباس‌قلی جلی، مترجم). تهران: امیرکبیر.
کرزن، جرج. (1373). ایران و قضیۀ ایران. (ج2). (غلام‌علی وحید مازندرانی، مترجم). تهران: علمی‌وفرهنگی.
فلور، ویلم. (1395). تاریخ مالی ایران در روزگار صفویان و قاجاریان. (ابوالقاسم سری، مترجم). تهران: توس.
مستوفی، عبدالله. (1386). شرح زندگانی من: تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه. (ج2). تهران: هرمس.
مصدق، محمد. (1358). خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق. (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: انتشارات علمی.
ملک‌المورخین، عبدالحسین‌خان. (1386). مرآت‌الوقایع مظفری. (ج1 و ج2). (عبدالحسین نوایی، مصحح). تهران: میراث مکتوب.
مقالات
محبوب فریمانی، الهه؛ خسروبیگی، هوشنگ. (1395). «دفاتر مالی در نظام دیوان‌سالاری عصر صفوی». دوفصل‌نامۀ تاریخ‌نامۀ ایران بعداز اسلام، سال ششم، ش12.