عراق در دورۀ حکومت مصطفی‌قلی‌خان فرّاش‌باشی (شعبان۱۳۰۴-ربیع‌الثانی۱۳۰۵ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای تاریخ ایران، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیده

هدف: بررسی اوضاع اجتماعی و اقتصادی عراق در دورۀ حکومت هشت‌ماهۀ مصطفی‌قلی‌خان فرّاش‌باشی و علل عزل او از حکومت عراق.
روش/ رویکرد پژوهش: توصیفی-تحلیلی و برپایۀ منابع نسخ خطی، اسنادی، مطبوعاتی، و کتابخانه‌ای است.
یافته‌ها و نتیجه­گیری: یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مصطفی‌قلی‌خان، فرّاش‌باشیِ ظلّ‌السلطان در دورۀ حکومت هشت‌ماهۀ خود در عراق‌(اراک امروزی) اقدامات بسیاری درزمینۀ اجتماعی و اقتصادی انجام داده‌است؛ ازجمله: ایجاد اطاق تحقیق؛ احیای قنات‌ها؛ تأمین آب از دیگر روستاها برای مردم؛ تعیین نرخ غلات و سایر اجناس با هدف تثبیت قیمت‌ها؛ کاهش قیمت‌ها در هنگام بروز بیماری در برخی بلوکات عراق؛ برگرداندن کشاورزان اراضی خالصه و احیای زمین‌ها؛ حل‌وفصل اختلافات محلی؛ و دستگیری مجرمان. درزمینۀ عزل ناگهانی مصطفی‌قلی‌خان از منصب فرّاش‌باشی و حکومت عراق و مصادرۀ اموالش به‌دستِ ظلّ‌السلطان به دلایل زیر می‌توان اشاره کرد: طمع ظلّ‌السلطان به ثروت فرّاش‌باشی؛ محبوبیت فرّاش‌باشی نزد مردم اصفهان و عراق؛ موفق‌نبودن فرّاش‌باشی در پرداخت مالیات تعیین‌شده؛ و دسیسۀ متنفذان عراق که قدرتشان در دوران حکومت فرّاش‌باشی محدود شده بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Iraq (Region of Iran) under the rule of Mustafa Quli Khan (May 1887-January 1888)

نویسنده [English]

  • Somayeh Bakhtiari
PhD in History of Iran, University of Isfahan, Isfahan, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: The mid-western region of Eraagh in Iran now: Ostaan-e Markazi) experienced an extraordinary short period of the governance of Mustafa Gholikhan Farrashbashi, a pioneer reformist. This paper discusses his initiatives and the reasons for his quick dismissal.
Method and Research Design: Data was gathered from archival and library resources.
Findings and Concluاsion:  Farrashbashi actively launched a number of reforms, including setting up a bureau of investigation to facilitate judicial processes, reconstruction of water supply system of the city, supply of irrigation water for rural areas, controlling agricultural products prices, return the ownership of lands to farmers, resolution of local disputes and prosecuting criminals. However, he was unexpectedly dismissed by Prince Zell-e Soltan and his property was confiscated. Apart from the greed of the Prince, dismissal of Farrashbashi is attributed to the increase of his popularity among the people of the region, and his failure to collect taxes to the level that Zell-e Soltan expected, as well as a conspiracy by influential figures in the region.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mustafa Gholikhan Farrashbashi
  • Zell-e Soltan
  • Sultan Abad
  • Iraq (Region of Iran)
منابع
اسناد
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران(ساکما): 7225/295؛ 7294/295؛ 7436/295؛ 7482/295؛ 7984/295؛ 7985/295؛ 8016/295؛ 8041/295؛ 8076/295؛ 21686/296؛ 21725/296؛ 315/997.
مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه(استادوخ):
قاجار (۱۲۹۹)، کارتن ۱۰۰، پروندۀ ۸۳.
پهلوی (۱۳۱۳)، کارتن ۱۷، پروندۀ ۱.
کتابخانۀ مرکزی شهرداری اصفهان(کمشا): 1711؛ 1936؛ 1937؛ ۲۰۴۸؛ ۲۵۴۲؛ ۴۲۲۰.
نسخۀ خطی
کتابچۀ تحقیقات و کسور دهات مخروبۀ عراق. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی س954.
کتابچۀ مخارج بنایی سربازخانه و سایر عمارات. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی س948.
کتابچۀ مفاصاحساب سمیرم و نجف‌آباد و غیره. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌بازیابی 1155/10.
کتاب فارسی
اسناد برگزیدۀ دوران قاجاریه. (2535). (ابراهیم صفائی، محقق و مصحح). تهران: بابک.
اسناد تاریخی خاندان غفاری. (1385). (کریم اصفهانیان و بهرام غفاری و علی‌اصغر عمران، محقق و مصحح). (ج2). تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1367). تاریخ منتظم ناصری. ‌(محمداسماعیل رضوانی، محقق و مصحح). (ج 1، 2، 3). تهران: دنیای کتاب.
افضل‌الملک، غلام‌حسین. (1361). افضل‌التواریخ. (منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، محقق و مصحح). تهران: تاریخ ایران.
بامداد، مهدی. (1357). شرح‌حال رجال ایران. (ج 1 و 3). تهران: زوار.
خواجه‌نوری، حسن‌علی. (1335). شجره‌نامۀ فامیل خواجه‌نوری. بی‌جا: بی‌نا.
خورموجی، محمدجعفر. (1344). تاریخ قاجار (حقایق‌الاخبار ناصری). (حسین خدیو جم، محقق و مصحح). (ج 1 و 2). تهران: زوار.
راوندی، مرتضی. (1386). تاریخ اجتماعی ایران. (بخش 2، ج4). (چ3). تهران: نگاه.
سعادت نوری، حسین. (1347). ظلّ‌السلطان. (ج1). تهران: وحید.
شمیم، علی‌اصغر. (1387). ایران در دورۀ سلطنت قاجار. تهران: بهزاد.
شیبانی، میرزاابراهیم (صدیق‌الممالک). (1366). منتخب‌التواریخ. تهران: محمدعلی علمی.
شیروانی، زین‌العابدین‌بن‌اسکندر. (بی‌تا). بستان‌السیاحه. تهران: سنایی.
ظلّ‌السلطان، مسعودمیرزا. (1362). تاریخ سرگذشت مسعودی: زندگی‌نامه و خاطرات ظلّ‌السلطان همراه با سفرنامۀ فرنگستان. تهران: بابک.
عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا سالور. (1374). روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه. (ج10). (مسعود سالور و ایرج افشار، محقق و مصحح). تهران: اساطیر.
فووریه. (1385). سه سال در دربار ایران. (عباس اقبال آشتیانی، مترجم). تهران: علم.
کسروی، احمد. (1383). تاریخ مشروطۀ ایران. (چ20). تهران: امیرکبیر.
لسترنج، گی. (1377). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. (چ3). (محمود عرفان، مترجم). تهران: شرکت انتشارات علمی‌وفرهنگی.
مجدالاسلام کرمانی، احمد. (2536). تاریخ انحطاط مجلس: فصلی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران. (محمود خلیل‌پور، محقق و مصحح). (چ2). اصفهان: دانشگاه اصفهان.
محبوبی اردکانی، حسین. (1374). چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصرالدین‌شاه. (ج2). (چ2). (ایرج افشار، محقق و مصحح). تهران: اساطیر.
مستوفی، حمدالله. (1336). نزهة‌القلوب. (محمد دبیر سیاقی، محقق و مصحح). تهران: بی‌نا.
مستوفی، عبدالله. (1384). شرح زندگانی من. (ج 1 و 2). (چ5). تهران: زوار.
ناصرالدین‌شاه قاجار. (1372). شهریار جاده‌ها. (محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی، محقق و مصحح). تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
ناصرالدین‌شاه. (1362). سفرنامۀ عراق عجم. (چ2). تهران: تیراژه.
نجم‌الدوله، عبدالغفار. (1386). سفرنامۀ دوم نجم‌الدوله به خوزستان. (احمد کتابی، محقق و مصحح). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
وقایع اتفاقیه. (1383). (چ4). (سعیدی سیرجانی، محقق و مصحح). تهران: آسیم.
ویلس، چارلز جیمز. (136۳). تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه. (چ2). تهران: طلوع.
هدایت، مهدی‌قلی. (1385). خاطرات و خطرات. (چ6). تهران: زوار.
مقاله
رجائی، عبدالمهدی. (1384). «التزام‌نامۀ حکومتی ظلّ‌السلطان (یک سند تازه از نحوه حکومت‌داری حاکمان منصوب ظل‌السلطان)». تاریخ معاصر ایران، پاییز (35)، صص 255-268.
طاهراحمدی، محمود. (1370). «ظلّ‌السلطان (برگزیدۀ تلگراف‌های خط اصفهان 6-1295ق) مخابرات حکومت مرکزی با ظلّ‌السلطان». گنجینۀ اسناد، پاییز و زمستان (3و4)، صص 77-87.
روزنامه
روزنامۀ ایران، نمرۀ 253،‌ (یازدهم جمادی‌الاول 1295ق).
فرهنگ اصفهان:
نمرۀ 1، (2جمادی‌الاولی1296ق)؛ نمرۀ 83، (صفرالمظفر 1298ق)؛ نمرۀ 130،‌ (30محرم1299ق)؛ نمرۀ 404، (21 ماه صفر 1304ق)؛ نمرۀ 451، (هشتم شعبان 1304ق)؛ نمرۀ 459، (ششم رمضان 1304ق)؛ نمرۀ 462، (شانزدهم رمضان 1304ق)؛ نمرۀ 463، (بیستم رمضان 1304ق)؛ نمرۀ 471، (نوزدهم شوال 1304ق)؛ نمرۀ 479، (هفدهم ذی‌قعدۀ 1304ق)؛ نمرۀ 485، (نهم ذی‌حجۀ 1304ق)؛ نمرۀ 489، (‌23ذی‌حجۀ1304ق)؛ نمرۀ 495، (پانزدهم محرم 1305ق)؛ نمرۀ 516،‌ (29ربیع‌الاول1305ق)؛ نمرۀ 519، (‌11ربیع‌الثانی1305ق)؛ نمرۀ 522، (21ربیع‌الثانی1305ق)؛ نمرۀ 537، ‌(اول رجب 1305ق)؛ نمرۀ ۷۲۸، (۵محرم۱۳۰۸ق).