مشکلات نگهداری و ترمیم راه‌های سنگ‌فرش و شوسۀ مازندران در دورۀ شاه‌عباس اول و دورۀ ناصری بر پایۀ سند قرارداد واگذاری تعمیر و نگهداری راه لاریجان به سیف‌الملک

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

2 دانشجوی دکترای تاریخ ایران اسلامی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

هدف: بررسی علل اهمیت راه‌های مازندران در دورۀ حکومت شاه‌عباس و ناصرالدین‌شاه، سیاست‌های راه‌سازی آن‌ها در این منطقه، و مشکلات فنی و اقتصادی‌شان در این کار.
روش/ رویکرد پژوهش: داده ها از منابع کتابخانه‌ای به دست آمده است. اسناد مربوط به راه‌سازی دولت قاجار در شمال ایران، شامل قرارداد واگذاری تعمیر و نگهداری راه لاریجان به سیف‌الملک، بررسی شده است. از این اسناد در کنار منابع تاریخی دورۀ صفوی برای تحلیل استفاده شده است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: شاه‌عباس اول راهی منحصربه‌فرد در منطقۀ مازندران ایجاد کرد که نتیجۀ آن، افزایش قدرت اقتصادی شمال ایران بود. در زمان ناصرالدین شاه نیز تلاش‌های زیادی برای راه‌سازی در مازندران شد؛ ولی به‌دلیل مشکلاتی همچون ناآگاهی از راه‌سازی مدرن، نبود متخصص راه‌سازی، ترس از آسان شدن نفوذِ روسیه در شمال ایران، فساد اداری و دیوانی، این طرح‌هابه نتیجۀ مطلوب نرسید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Challenges facing the maintenance and restoration of the Safavid constructed roads during the time of Naser al-Din Shah Qajar

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Ranjbar 1
  • Ahmad Moosavi 2
1 Assistant Professor, Department of History, Shiraz University, Shiraz, I. R. Iran
2 PhD student of History of Iran, Shiraz University, Shiraz, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: This paper discusses the importance of Mazandaran roads during the times of the Safavids and Qajarids. It then explores the reasons behind the failure of the Qajarid government in keeping the roads in the region in good condition.
Method and Research Design: Data was extracted from the contract document for repair and maintenance of a road in the region with Seif al-Mulk.
Findings and Conclusion: Shah Abbas I made state-of- art roads in Mazandaran which increasingly contributed to the economic flourishing of the region. The repair and maintenance of these roads during the time of Naser al-Din Shah, however, was not successful due to the lack of modern road-building equipment, lack of specialist knowledge, corrupt bureaucracy and the Russian Imperialist policy for expanding its influence in the region.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Roads
  • Safavids
  • Naser al-Din Shah
  • Seif al-Mulk
  • Mazandaran
منابع
اسناد
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران (ساکما): (1296-1297ق)، 95376/240؛ (1302ق)، شماره‌سند 11543/296؛ (1302ق)، 1825/296؛ (1302ق)، شماره‌سند 296001848؛ (1303ق)، 1975/296؛ (1308ق)، 458/296؛ (1309ق)، شماره‌سند 1435/296؛ (بی‌تا)، 2637/296؛ (بی‌تا)، شماره‌سند 1262/296.
ادارة اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (اِستادوخ): ک 15، پ 3، ش 9.
 
نسخۀ خطی
برآورد مخارج راه‌سازی راه مازندران. حسین‌قلی قاجار مهندس. کتابخانة ملی ایران. 1296ق، شمارة بازیابی 10812-5.
راپورت مسافرت سال 1308ق. محمدحسین قاجار. کتابخانة مجلس شورای اسلامی. 1308ق، شمارة بازیابی 9935.
راه‌آهن ایران عمدگی مسئلة پولیطیکی. مؤلفی ناشناخته. (بی‌تا)، از مجموعة کراسعه المعلی، ج3، صفحات 1420-1433، کتابخانة مجلس شورای اسلامی، شمارة ثبت نسخه 18221، شمارة بازیابی 9452.
شرح برخی منازل و سفر سوادکوه. محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه. 1296ق، کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی قم.
صورت قرارنامة راه اواجق به قزوین. 1306ق، کتابخانة مجلس شورای اسلامی، شمارة نسخه 9451/24.
واگذاری امتیاز خط راه شوسه از دروازة شهر دارالخلافه تا دروازة شهر قم به امینالسلطان. 1301ق، شمارة بازیابی7176/295،10 برگ.
 
کتاب
ابوت. (بی‌تا). گزارش سفر به سواحل خزر. (احمد سیف، مترجم). بی‌جا: بی‌نا.
اسکرین، فرانسیس هنری؛ ادوارد دنیس رایس. (1389). تاریخ ماوراءالنهر در قرون جدید. (میرزا احمدخان سرتیپ، مترجم)، (احمد شعبانی و صمد اسماعیل‌زاده، کوشش‌گر). تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اعتضادالسلطنه. (1390). سفرنامه به لاریجان، مجموعه نامة مازندران (سفرنامه‌های عصر ناصرالدین‌شاه). (مصطفی نوری، کوشش‌گر). تهران: نشر البرز.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن. (1374). چهل سال تاریخ ایران، ج1: تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثروالآثار... .(ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: اساطیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن. (1373). التدوین فی احوال جبال شروین(تاریخ سوادکوه مازندران). (مصطفی احمدزاده، مصحح). تهران: فکر روز.
افضل‌الملک کرمانی، میرزا غلامحسین. (1390). سفرنامه به کلاردشت، مجموعه نامة مازندران (سفرنامه‌های عصر ناصرالدین‌شاه). (مصطفی نوری. کوشش‌گر). تهران: نشر البرز.
افضل‌الملک کرمانی، میرزا غلامحسین. (1373). رکنالأسفار (سفرنامة مازندران و وقایع مشروطه). (حسین صمدی، کوشش‌گر). قائم‌شهر: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.
انصاری رنانی، قاسم؛ کرمانی، قنبرعلی. (1380). تجارت در دورة قاجاریه. تهران: دانشگاه علامة طباطبایی.
اورسل، ارنست. (1353). سفرنامة اورسل. (علی‌اصغر سعیدی، مترجم). تهران: چاپخانة بیست‌وپنج شهریور.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم. (1375). سیاست و اقتصاد عصر صفوی. تهران: صفی علیشاه.
برونیار، کلنل. (1388). سفرنامة مازندران، سفرنامههای خطی فارسی. (جلد2). (هارون وهومن. مصحح). تهران: اختران.
بلر، شیلا؛ بلوم، جاناتان. (1381). هنر و معماری اسلامی. (ج2). (یعقوب آژند، مترجم). تهران: سمت.
تاد، الیوت دارسی. (1388). سفرنامة مازندران. مجموعهسفرنامههای خطی فارسی. (ج1). (هارون وهومن، مصحح). تهران: اختران.
تاورنیه، ژان باتیست. (1369). سفرنامه. (ابوتراب نوری، مترجم). (حمید شیروانی، کوشش‌گر). تهران: سنایی.
ترکمان، اسکندربیک. (1377). عالمآرای عباسی. (محمداسماعیل رضوانی، مصحح). تهران: دنیای کتاب.
تیموری، ابراهیم. (1332). عصر بیخبری یا تاریخ امتیازات در ایران. تهران: شرکت نسبی اقبال و شرکا.
حسام‌السلطنه، ابونصر میرزا. (1349). سفرنامة طوالش. (ابراهیم صفایی، مصحح). تهران: چاپ شرق.
دلاواله، پیترو. (1370). سفرنامة پیترو دلاواله: قسمت مربوط به ایران.(شعاع‌الدین شفا، مترجم). تهران: علمی‌وفرهنگی.
دومرگان، ژاک. (1338). هیئتعلمی فرانسه در ایران.(کاظم ودیعی، مترجم). تبریز: چهر.
رابینو، ه‍. ل. (1365). مازندران و استرآباد. (غلامعلی وحید مازندرانی، مترجم). تهران: علمی‌وفرهنگی.
زالاطارف، کلنل. (1362). گزارشهای تاریخی سیاسی علاءالملک: گزارش کلنل زالاطارف در مجمع سالیانة ارتش روسیه. (ابراهیم صفائی، کوشش‌گر). تهران: آباد.
سیف‌الدوله، سلطان‌محمد. (1364). سفرنامة سیفالدوله معروف به سفرنامة مکه. (علی‌اکبر خداپرست، مصحح). تهران: نی.
شاردن، ژان. (1372). سفرنامه شاردن: متن کامل. (اقبال یغمایی، مترجم). تهران: توس.
شاملو، ولی‌قلی‌بیک بن داوودقلی. (1371). قصصالخاقانی. (حسن سادات ناصری، کوشش‌گر). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
صفایی، ابراهیم. (1349). اسناد نویافته. اصفهان: بابک.
فریر، رانلد دبلیو. (1384). سفرنامة شاردن: برگزیده و شرح. (حسین هژبریان و حسن اسدی، مترجم). تهران: فرزان روز.
فریزر، جیمز بیلی. (1364). سفرنامة فریزر معروف به سفر زمستانی. (منوچهر امیری، مترجم). تهران: توس.
فووریه. (1362). سه سال در دربار ایران: خاطرات دکتر فووریه پزشک ویژة ناصرالدینشاه قاجار. (عباس اقبال آشتیانی، مترجم)، (همایون شهیدی، کوشش‌گر). تهران: دنیای کتاب.
فیگوئروآ، دن گارسیا داسیلوا. (1363). سفرنامة دن گارسیا د سیلوا فیگوئروا سفیر اسپانیا در دربار شاهعباس اول (غلامرضا سمیعی، مترجم). تهران: نو.
کرزن، جرج. (1362). ایران و قضیة ایران. (وحید مازندرانی، مترجم). تهران: علمی‌وفرهنگی.
کمپفر، انگلبرت. (1350). در دربار پادشاه ایران. (کیکاووس جهانداری، مترجم). تهران: انجمن آثار ملی.
کینر، مک‌دونالد. (1369). موقعیت جغرافیایی امپراطوری ایران، برگرفته از کتاب ده سفرنامه (سیری در سفرنامه‌های جهانگردان خارجی راجع به ایران). (مهراب امیری، مترجم). تهران: وحید.
مجدالملک، محمد لواسانی. (1388). سفرنامههای خطی فارسی، (ج4): سفرنامة مرآتالأرض. (هارون وهومن، مترجم). تهران: اختران.
مرعشی، تیمور. (1364). تاریخ خاندان مرعشی مازندران. (ج2). (منوچهر ستوده، مصحح). تهران: اطلاعات.
ملکم‌خان. (بی‌تا). رسالة اصول تمدن. تبریز: بی‌نا.
ممتحن‌الدوله، مهدی‌بن‌رضاقلی. (1362). خاطرات ممتحنالدوله: زندگینامة میرزامهدیخان ممتحنالدولة شقاقی. (حسین‌قلی خان‌شقاقی، کوشش‌گر). تهران: فرهنگ.
منجم یزدی، محمد. (1366). تاریخ عباسی یا روزنامة ملا جلال. (سیف‌الله وحیدنیا، کوشش‌گر). تهران: وحید.
موریه، جیمز. (1386). سفرنامة جیمز موریه: سفر اول و سفر دوم. (ابوالقاسم سری. مترجم). تهران: توس.
ناصرالدین‌شاه. (1390). سفرنامة نمارستاق، مجموعه نامة مازندران (سفرنامه‌های عصر ناصرالدین‌شاه). (مصطفی نوری، کوشش‌گر). تهران: البرز.
نامههای میرزاملکمخان ناظمالدوله. (1389). (علی‌اصغر حقدار، کوشش‌گر). تهران: چشمه.
والة اصفهانی، محمدیوسف. (1380). ذیل تاریخ عالمآرای عباسی. (احمد خوانساری، مصحح). تهران: اسلامیه.
وامبری، آرمینیوس. (1370). سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه. (فتحعلی خواجه‌نوریان، مترجم). تهران: علمی‌وفرهنگی.
همایون، غلامعلی. (1349). اسناد مصور اروپائیان از ایران. تهران: دانشگاه تهران.
 
مجموعه‌مقاله
بابایی، سوسن. (1385). «عمارت سازی برای شاه: نقش میرزامحمدتقی (ساروتقی) در حمایت سلطنتی صفویان از معماری». در هنر و معماری صفویه. (شیلا کبنی، کوشش‌گر)، (مزدا موحد، مترجم). تهران.
 
 
روزنامه
روزنامة اختر، سال 13، شمارة 42، (چهارشنبه 29شوال1304ق، ص7).
روزنامة اختر، سال 11، شمارة 10، (سه‌شنبه 12ذی‌الحجة1302ق، ص5).
روزنامة اختر، سال 9، شمارة 2، (سه‌شنبه 6محرم1300ق، صص 6 و 7).
 
منابع لاتین
Dobson, George. (1890). Russian rail way advance into Central Asia. London.
Ferrier, Ronald. (1986). Trad From The Mid 14 th century to the end of the Safavid, The Cambridge Histoty of Iran. (vol. 1). Cambridge.
Gasteiger, A. J. (1862). Über die Handelsverhältnisse Persiens. Vienna.
Gasteiger, A. J. (1863). “Rundreise durch die nördlichen Provinzen Persiens”. Zeitschrift für allgemeine Erdkunde. N. S. 12, Berlin,1862, pp341-356.
Herbert, Thomas. (1928). Travels in Persia 1627-1629. London, G. Routledge & Sons [1928].
Naval Intelligence Division. (1945). Geographical Handbook Series, Persia. London.
Rabino, H. L. (1928). Mázandarán and Astarábád. London.
Roemer, H. R. (1986). The Safavid Period, The Cambridge History of Iran. (vol, 1). (P. Jackson and L. Lockhart, eds). Cambridge.
Slaby, H. (1996). “Die österreichisch-iranischen Beziehungen” in (I. Slawinski and J. P. Strelka, eds). Viribus Unitis, Bern etc. 1996, pp 337-350.
Thielmann, max von. (1875). The Caucasus, Persia, and Turkey in Asia. Translated by: Charles Heneage, vol 2, London: Spottiswoods and co.