بازنمایی رتبۀ درباری رجال و صاحب‌منصبان در مکاتبات رجال درباری ایران و هند در دورۀ شاه‌سلیمان صفوی (1077-1105ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری ایرانشناسی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

هدف: بررسی رابطۀ میان رتبۀ اجتماعی فرستندگان و گیرندگان مکاتبات رجال درباری ایران و هند هم‌عصر سلطنت شاه‌سلیمان صفوی (1077-1105ق) با محتوا و شکل ظاهری این دسته از اسناد.
روش/ رویکرد پژوهش: در این مقاله در گام نخست با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا (Content Analysis)، شواهد تاریخی موجود در کتب و سایر اسناد تاریخی و هم‌چنین اطلاعات یادشده در دست‌نویسِ شمارۀ 5032 مجلس شورای اسلامی ذیل توصیفات مرتبط با مکاتبات دیوانی دورۀ شاه‌سلیمان صفوی استخراج شد و در گام دوم رابطۀ میان متن و مشخصات ظاهری این مکاتبات با رتبۀ اجتماعی فرستندگان و گیرندگان در قالب مطالعۀ تطبیقی (Comparative Study) بررسی شد.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: شواهدی قوی بر وجود رابطۀ مستقیم میان محتوای متنی و غیرمتنی مکاتبات رجال درباری ایران و هند در دورۀ سلطنت شاه‌سلیمان صفوی و رتبۀ اجتماعی افراد دخیل در روند صدور این مکاتبات دیده می‌شود؛ بدین‌ترتیب که عناصر متنی مانند الگو و واژگان استفاده‌شده در متن مکاتبات و عناصر غیرمتنی مانند قطعِ نامه، نوع کاغذ، نوع خط، تزیینات و نوع بسته‌بندی بازنمایانندۀ رتبۀ اجتماعی افراد مرتبط با مکاتبات دیوانی اعم فرستنده و گیرنده یا مکتوبٌ‌الیه است و با تحلیل و بررسی آن می‌توان علاوه‌بر قضاوت دربارۀ رتبۀ اجتماعی، به برخی از مشخصات این افراد ازقبیل منصب، سن و جنسیت پی برد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Representation of the Officials' Social Status in Correspondences between The Safavid and The Mughal Courts at the Time of Shah Soleiman/Safi II (r. 1666-94)

نویسنده [English]

  • Ali Mashhadi Rafi
PhD in Iranian Studies, Shahid Beheshti University, Tehran, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: Studying the relationship between the social status of the senders and recipients of correspondences between The Safavid and The Mughal at the time of Shah Suleiman (1105-1077 AH) and the content and superficial characteristics of letters.
Method and Research Design: Historical evidence in books, archival records and manuscript number 5032 of The Library, Museum, and Document Center of Iran Parliament were investigated using content analysis, and the relationship between the superficial characteristics of each letter and the social status of the senders and recipients was studied in a comparative way.
Findings and conclusions: According to the study, there are strong evidences that there is a direct relationship between textual and non-textual content of the letters and the social status of their senders and recipients. Thus, textual elements such as words and phrases, preambles, titles and non-textual elements such as size and quality of the papers, script-styles, embellishments and the form of packaging represented the social status of both sender and recipients, and their positions, age and gender.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Epistolary Art
  • Shah Soleiman
  • Social Status
  • Court Correspondences
  • Dar al-Enshaa’
منابع
نسخۀ خطی
کفایت‌الانشاء. از مؤلفی ناشناس، مخزن کتب خطی کتاب‌خانۀ ملی ایران، شماره‌بازیابی 18078-5.
کتاب
استرآبادی، سیدحسن بن مرتضی حسینی. (1366). تاریخ سلطانی از شیخ‌صفی تا شاه‌صفی. (احسان اشراقی، مصحح). تهران: انتشارات علمی.
افشار، ایرج. (1390). کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی. تهران: میراث مکتوب.
افوشته‌ای نطنزی، محمودبن‌هدایت‌الله. (1373). نقاوةالآثار فی ذکر الاخیار در تاریخ صفویه. (احسان اشراقی، مصحح). تهران: علمی‌وفرهنگی.
تامین، ملوین ماروین. (1373). جامعه‌شناسی قشربندی و نابرابری‌های اجتماعی نظری و کاربردی. (عبدالحسین نیک‌گهر، مترجم). تهران: توتیا.
حائری، عبدالحسین. (1346). فهرست نسخه‌های خطی کتاب‌خانۀ مجلس شورای ملی. تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای ملی.
ستوده، غلام‌رضا؛ مهرکی، ایرج؛ سلطانی، اکرم. (1385). فرهنگ متوسط دهخدا. (جعفر شهیدی، ناظر). تهران: دانشگاه تهران، موسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا.
ستوده، منوچهر. (1383). اسناد پادُریان کَرمِلی: بازمانده از عصر شاه عباس صفوی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
فلور، ویلم. (1387). دیوان و قشون در عصر صفوی. (کاظم فیروزمند، مترجم). تهران: آگه.
قائم‌مقامی، جهانگیر. (1350). مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی. تهران: انجمن آثار ملی.
قلیچ‌خانی، حمیدرضا. (۱۳۷۳). فرهنگ واژگان خوش‌نویسی و هنرهای وابسته. تهران: روزنه.
لغت‌نامۀ دهخدا.
میرزاسمیعا. (1378). تذکرةالملوک: سازمان اداری حکومت صفوی. (محمد دبیرسیاقی، مصحح). تهران: امیرکبیر.
نجیب کاشانی، نورالدین محمدشریف. (1394). تاریخ کشیک‌خانۀ همایون. (اصغر دادبه و مهدی صدری، مصححان؛ مهدی صدری، مقدمه‌نویس). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب‫.
[نصیری، محمدرضا.] (1388). منشآت سلیمانی. (رسول جعفریان، مصحح). تهران: کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
وبر، ماکس. (1387). دین، قدرت، جامعه. (احمد تدین، مترجم). تهران: هرمس.
هاکس، جیمز. (1394). قاموس کتاب مقدس. تهران: اساطیر.
هینس، والتر. (1388). اوزان و مقیاس‌ها در فرهنگ اسلامی. (غلام‌رضا ورهرام، مترجم). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مقاله
افشار، ایرج. (1357). «بیاضی از مکاتیب عصر صفوی». فرهنگ ایران‌زمین، شمارۀ 23، صص 179-336.
افشار، ایرج. (1387). «بیاضی صفوی: آداب نامه‌نگاری پادشاهان صفوی به سران سرزمین‌های دیگر (قواره، اندازه، آرایه)». نامۀ بهارستان، سال هشتم و نهم، دفتر 13 و 14، صص 23-74.
دانش‌پژوه، محمدتقی. (1347الف). «دستورالملوک میرزارفیعا و تذکرةالملوک میرزاسمیعا». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ 63 و 64، مرداد 1347، صص 475-504.
دانش‌پژوه، محمدتقی. (1347ب). «دستورالملوک میرزارفیعا». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، بهمن 1347، سال شانزدهم، شمارۀ سوم، صص 298-322.
رحیم‌لو، یوسف. (1363). «منبعی تازه‌یاب در سازمان اداری حکومت صفوی». زبان و ادب فارسی (نشریۀ سابق دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز)، شمارۀ 133، صص 7-18.
ستوده، منوچهر. (1381). «فهرست مراسلات و مکاتبات شاه‌عباس صفوی با پادریان و سلاطین فرنگ». ایران‌شناسی، شمارۀ 55، پاییز، صص 560-575.
سیوری، راجر. (1393). «نظام اداری صفوی». چاپ‌شده در کتاب: تاریخ ایران کمبریج. (ج6). (لارنس لاکهارت و پیتر جکسون، ناظران؛ حاتم قادری، مترجم). تهران: مهتاب. صص 211-236.
فلور، ویلم. (1384). «میرزارفیعای جابری انصاری». چاپ‌شده در کتاب: پژوهش‌های ایران‌شناسی (ناموارۀ دکتر محمود افشار) جلد 16: ستوده‌نامه (2). (ایرج افشار، ناظر). تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. صص 764-769.
فلور، ویلم؛ جوادی، حسن. (1390). «دربارۀ مؤلفِ منشآت سلیمانی». نامۀ بهارستان، سال دوازدهم، دفتر 18 و 19، بهار و تابستان، صص 453-454.
مستوفی، محمدطاهر. (1348). «صورت کتب و نفائس گنجینۀ شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی». (میرودود سیدیونسی، مصحح). نشریۀ کتاب‌خانۀ ملّی تبریز، شمارۀ 16، صص 1-94.
مشهدی‌رفیع، علی. (تابستان 1393). «آرایه‌های فرامین سلطنتی دورۀ صفویه 907-1148ق». نامۀ بهارستان، دورۀ جدید، شمارۀ چهارم، صص 112-121.
پایان‌نامه
مشهدی‌رفیع، علی. (1392). «بررسی انتقادی کتاب‌های آموزشی دبیری و انشاء دورۀ صفوی و کاربرد داده‌های آن در پژوهش‌های سندشناسی». (پایان‌نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد)، دانشگاه شهید بهشتی و بنیاد ایران‌شناسی.
مشهدی‌رفیع، علی. (1399). «بررسی تطبیقی مجالس درباری دولت‌های صفوی، عثمانی و گورکانیان هند (سده‌های 12-10 هجری قمری)». (پایان‌نامه برای دریافت درجۀ دکتری تخصصی)، دانشگاه شهید بهشتی و بنیاد ایران‌شناسی.
منابع لاتین
Barnard, Alan; Spencer, Jonathan. (1996). Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology. London: Routledge.
Savory, Rajer Mervin. (1986). “The Safavid Administrative System”. In P. Jackson, & L. Lockhart, The Cambridge History of Iran, Vol. 6. Cambridge: Cambridge University Press. pp 351-372.