تشکیلات نظامی و سربازخانه‌های ظل‌السلطان در اصفهان.

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری تاریخ، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

10.30484/ganj.2023.3094

چکیده

چکیده
هدف: بررسی جایگاه تشکیلات نظامی ظل‌السلطان و چگونگی توسعۀ تأسیسات نظامی او با مطالعۀ موردی سربازخانه‌های اصفهان.
روش/رویکرد پژوهش: این پژوهش با رویکرد توصیفی و تحلیلی به‌روش تحلیل تاریخی و محتوایی براساس نسخه‌های خطی، اسناد و تصاویر آرشیوی داخلی و خارجی و مطالعات کتاب‌خانه‌ای و میدانی نگاشته شده‌است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: ظل‌السلطان در دورۀ اقتدارش از سال 1296ق-1305ق/1878م-1887م تشکیلات و زیرساخت‌های نظامی گسترده‌ای شامل چهار سربازخانه، دو توپ‌خانۀ پیاده و سواره و چند انبار تسلیحات نظامی در اصفهان ایجاد و تجهیز کرد. او ارتشی کوچک و مجهز با حدود بیست‌ویک هزار سرباز براساس آموزش فنون نظامی نوین داشت. مصطفی‌قلی‌خان فراش‌باشی بنابه دستور ظل‌السلطان، کاربری میدان چهارحوض و نقش‌جهان و کاروان‌سرای مادرشاه را به سربازخانه تغییر داد و سربازخانه‌ای برای سوارهای فتحیه روبه‌روی کاروان‌سرای مادرشاه ساخت. او هم‌چنین در کنار میدان چهارحوض، سربازخانۀ ناصری را احداث کرد که پس‌از عمارت مسعودی، باشکوه‌ترین بنایی بود که به‌دستور ظل‌السلطان ساخته شده بود. توجه مستمر ظل‌السلطان به آموزش و تربیت نیروی نظامی، پرداخت به‌موقع مواجب شش‌ماهه و سالیانۀ صاحب‌منصبان، سربازان، سواران و توپ‌چیان و تهیۀ تجهیزات نظامی و وسایل موردنیاز برای مشق قشون، دلیل موفقیت او در تشکیل قشون منظم بوده‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Zel al-Sultan Military Formations and Barracks in Isfahan

نویسنده [English]

  • Somayeh Bakhtiari
PhD of History, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Purpose: To investigate the position of Zel al-Sultan's military organization and how to develop his military facilities with a case study of Isfahan barracks.
Method and Research Design: This research was written with a descriptive and analytical approach using the historical and content analysis method based on manuscripts, internal and external archival documents and images, and library and field studies.
Findings and conclusion: The findings of the research indicate that Zel al-Sultan from 1878AD/1296 AH to 1887AD/1305 AH, built and equipped four barracks, two infantry artillery, and several warehouses of military weapons in Isfahan. He had a well-trained army of around 21,000 soldiers, who were trained in modern military techniques. Zel al-Sultan's success in forming a regular corps was due to the timely payment of dues to officials and soldiers, and the provision of necessary military equipment and training. Mustafa Qolikhan Farashbashi was responsible for the construction and alteration of Chahar Hawz, Naqsh-e Jahan, Fethiyeh, and Naseri barracks in accordance with Zel al-Sultan's orders.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zel al-Sultan'
  • 'Mustafa Qolikhan Farashbashi'
  • 'Barracks'
  • 'Isfahan'
  • 'Qajar
منابع
نسخه‌های خطی
کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کِمام)
نسخۀ خطی آلبوم عکس ابنیۀ قدیمی اصفهان و شکارگاه‌های ظل‌السلطان. شماره‌مدرک 11772.
نسخۀ خطی رسالۀ طبّی. شماره‌مدرک 18569-10.
نسخۀ خطی رسالۀ مجدیّه. شماره‌مدرک 18662.
نسخۀ خطی قوانین تنظیمات ایران، شماره‌مدرک 1038669.
نسخۀ خطی کتابچۀ اسامی مشخصات صاحب‌منصبان و سربازان فوج جلالی. شماره‌مدرک 29287-10.
نسخۀ خطی کتابچۀ راپورت نظامی اصفهان. شماره‌مدرک 7691.
نسخۀ خطی کتابچۀ مخارج بنایی سربازخانه و سایر عمارات. شماره‌مدرک 29177-10.
نسخۀ خطی کتابچۀ مواجب و سیورسات قشون ظل‌السلطان و دستورالعمل دربارۀ افواج و سوارها در قوی‌ئیل 1300. شماره‌مدرک 29263-10.
نسخۀ خطی کتابچۀ مواجب و سیورسات قشون ظل‌السلطان و دستورالعمل دربارۀ فوج سواری سنۀ 1300. شمارۀ مدرک س1032.
نسخۀ خطی مواجب و سیورسات اطباء و جراحان افواج در قوی‌ئیل 1300. شماره‌مدرک 29638-10.
نسخۀ خطی مواجب و سیورسات افواج ولایت در ادارۀ ظل‌السلطان قوی‌ئیل 1300. شماره بازیابی 29652-10.
نسخۀ خطی مواجب و سیورسات سوار و قراسوران مستحفظین ظل‌السلطان در سنۀ ۱۳۰۰. شماره‌مدرک س75/1155.
نسخۀ خطی یادداشت‌های جابری انصاری. شماره‌مدرک 13588.
اسناد منتشرنشده
سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی (ساکما): 7319/25/999؛ 7321/25/999؛ 7326/25/999؛ 7327/25/999؛ 7415/25/999.
کتاب‌خانۀ بهروز نوری خواجوی: نقشۀ تاریخی دارالسلطنۀ اصفهان.
اسناد منتشرشده
اسناد تاریخی خاندان غفاری. (ج2). (1385). (کریم اصفهانیان و بهرام غفاری و علی‌اصغر عمران، کوشش‌گران). تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
صفائی، ابراهیم. (1349). اسناد نویافته. تهران: بابک.
صفائی، ابراهیم. (1350). اسناد برگزیده از سپه‌سالار، ظل‌السلطان، دبیرالملک. تهران: باشگاه ادبیات.
صفائی، ابراهیم. (1352). یک‌صد سند تاریخی. تهران: چاپ‌خانۀ شرق.
صفائی، ابراهیم. (2535). برگ‌های تاریخ دوران قاجاریه. تهران: بابک.
کتاب
آدمیت، فریدون؛ ناطق، هما. (2536). افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشدۀ دوران قاجار. تهران: آگاه.
آصف، محمدهاشم. (2537). رستم‌التواریخ. (چ3). (محمد مشیری، مصحح و حاشیه‌نویس). تهران: امیرکبیر.
الاصفهانی، محمدمهدی‌بن‌محمدرضا. (1368). نصف جهان فی تعریف الاصفهان. (منوچهر ستوده، مصحح و حاشیه‌نویس). تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1367). تاریخ منتظم ناصری. (ج3). (محمداسماعیل رضوانی، محقق و مصحح). تهران: دنیای کتاب.
اوبن، اوژن. (1362). ایران امروز. (علی‌اصغر سعیدی، مترجم و کوشش‌گر). تهران: زوَار.
تحویلدار، میرزاحسین‌خان. (1342). اصفهان. (محمد ستوده، کوشش‌گر). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات جغرافیایی.
جابری انصاری، میرزاحسن‌خان. (1378). تاریخ اصفهان. (جمشید مظاهری، کوشش‌گر). اصفهان: مشعل.
دالمانی، هانری رونه. (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری. (محمدعلی فره‌وشی، مترجم). تهران: امیرکبیر.
ژوبر، پیر آمده. (1347). مسافرت در ایران و ارمنستان. (علی‌قلی اعتمادمقدم، مترجم). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
شاردن، ژان. (1372). سفرنامۀ شاردن. (ج4). (اقبال یغمایی، مترجم). تهران: توس.
شرح‌حال عباس‌میرزا ملک‌آراء. (1361). (عبدالحسین نوائی، کوشش‌گر). تهران: بابک.
شیبانی، میرزاابراهیم. (1366). منتخب‌التواریخ. تهران: محمدعلی علمی.
ظل‌السلطان، مسعودمیرزا. (1362). تاریخ سرگذشت مسعودی: زندگی‌نامه و خاطرات ظل‌السلطان همراه با سفرنامۀ فرنگستان. تهران: بابک.
فلاندن، اوژن. (2536). سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران. (چ3). (حسین نورصادقی، مترجم). تهران: اشراقی.
فورو کاوا، نوبویوشی. (1384). سفرنامۀ فورو کاوا. (هاشم رجب‌زاده و کینیجی ئه اورا، مترجمان). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قائم‌مقامی، جهانگیر. (1326). تحولات سیاسی نظام ایران. تهران: کتاب‌خانۀ علی‌اکبر علمی و شرکاء.
کرزن، جورج ناتانیل. (1380). ایران و قضیۀ ایران. (ج1، ج2). (غلام‌علی وحید مازندرانی، مترجم). تهران: علمی و فرهنگی.
گیلانتز، پطرس دی سرکیس. (1371). سقوط اصفهان. (چ2). (محمد مهریار، مترجم). اصفهان: گل‌ها.
محبوبی اردکانی، حسین. (1374). چهل سال تاریخ ایران. (ج1). (چ2). (ایرج افشار، محقق و مصحح). تهران: اساطیر.
ملکم، سرجان. (1380). تاریخ کامل ایران. (ج2). (میرزااسماعیل حیرت، مترجم). تهران: افسون.
ویلسن، چارلز جیمز. (1366). تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه. (چ2). (سیدعبدالله، مترجم؛ جمشید دودانگه و مهرداد نیک‌نام، کوشش‌گران). تهران: طلوع.
مقاله
استودارت، کلنل. (1349). «گزارشی دربارۀ ارتش ایران در زمان محمدشاه قاجار». (احسان‌الله اشراقی، مترجم). بررسی‌های تاریخی، ۵(۲)، صص ۱۲۳-134.
بختیاری، سمیه. (1398). «عراق در دورۀ حکومت مصطفی‌قلی‌خان فرّاش‌باشی». گنجینۀ اسناد، ۲۹(2)، صص 32-71.
بختیاری، سمیه. (1402). «مصطفی‌قلی‌خان، فراش‌باشیِ ظل‌السلطان در آیینۀ اسناد و نسخه‌های خطی». پژوهش‌نامۀ مطالعات اسنادی و آرشیوی، [زودآیند].
قائم‌مقامی، جهانگیر. (1346). «ورقی از تاریخ ارتش ایران: تاریخچۀ سربازگیری در ایران». بررسی‌های تاریخی، 2(2)، صص 64-92.
مطبوعات
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، ۹جمادی‌الاول129۶ق، نمرۀ ۲.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، 3جمادی‌الآخر1297ق، نمرۀ 46.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، 2۵صفر1298ق، نمرۀ 83.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، 3ربیع‌الثانی1298ق، نمرۀ 88.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، ۱۶شوال1299ق، نمرۀ ۱۶۶.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، ۲۷ذی‌قعدۀ1301ق، نمرۀ ۲۷۳.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، ۳محرم1302ق، نمرۀ 278.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، 29صفر1302ق، نمرۀ 286.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، ۱۴رمضان130۳ق، نمرۀ ۳۶۳.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، 21رمضان1303ق، نمرۀ ۳۶۴
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، 5شوال1303ق، نمرۀ 366.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، 25ذی‌قعده1303ق، نمرۀ 380.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، 29ذی‌قعده1303ق، نمرۀ 381.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، 21صفر1304ق، نمرۀ 404.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، ۳ربیع‌الاول1304ق، نمرۀ 407.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، 24صفر1305ق، نمرۀ 506.
روزنامۀ فرهنگ اصفهان، 14جمادی‌الآخر1305ق، نمرۀ 537.
مصاحبۀ منتشرنشده
زارعی، محمود. (1399). بازنشستۀ آموزش‌وپرورش و اصفهان‌شناس ‌(56ساله). موضوع مصاحبه: «اصفهان در دورۀ حکومت ظل‌السلطان». مصاحبه‌کننده: نگارنده. محل مصاحبه: میدان نقش‌جهان. آرشیو شخصی.
منابع لاتین
Photographic documents
ETH Library Zurich, Image Archive/Aerial Image Switzerland Foundation / Photographer: Mittelholzer, Walter / LBS_MH02-02-0158-AL-FL / Public Domain Mark. http://doi.org/10.3932/ethz-a-000274607
ETH Library Zurich, Image Archive/Aerial Image Switzerland Foundation / Photographer: Mittelholzer, Walter / LBS_MH02-02-0160-AL-FL / Public Domain Mark. http://doi.org/10.3932/ethz-a-000274609
Book
Sheil, Lady. (1856). Glimpses of Life and Manners in Persia. London: William Clowes and Sons.
Stevens, Roger. (1964). La Persia: The Land of the Great Sophy. Milano: Officine Grafiche Garzanti.
The National Geographic Magazine. (1921). Washington: The National Geographic Society.
Walcher, Heidi A. (2008). In the Shadow of the King: Zill al-Sultān and Isfahān under the Qājārs, London: I.B Tauris & Co Ltd.
Article
Benjamin, S. G. W. (1886). “Persia and the Persians”. Journal of the American Geographical Society of New York, Vol. 18, pp 27-66, p64.