ویژگی‌ها و مصارف موقوفات زنان ساری و بارفروش در دورۀ قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهراء، تهران- ایران

2 دانشجوی دکتری،گروه تاریخ،دانشگاه پیام نور،تهران،ایران

3 دانشجوی دکتری، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران-ایران

چکیده

چکیده
اسناد موقوفات در دورۀ قاجار یکی از مهم‌ترین منابع برای ترسیم اوضاع اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی ایران در این دوره هستند. دربین اقشار و گروه‌های مختلف جامعۀ ایران که با انگیزه‌های متفاوت به وقف توجه داشته‌اند، زنان از اهمیت خاصی برخوردارند. بررسی مندرجات وقف‌نامه‌های زنان، هم ازنظر آگاهی از میزان رواج وقف دربین زنان در این دوره و چگونگی وقف آن‌ها، و هم از جنبۀ تصویر بخش‌هایی از مشارکت زنان در امور اجتماعی دورۀ قاجار، دارای اهمیت است.
هدف: این پژوهش، برآن است تا با مطالعۀ محتوای وقف‌نامه‌های زنان واقف در شهرهای ساری و بارفروش در دورۀ قاجار چگونگی مصارف و ویژگی‌های موقوفات آن‌ها و نیز موقعیت اجتماعی واقفان زن را بررسی کند.
روش / رویکرد پژوهش: روش این پژوهش، توصیفی-تحلیلی و آماری است و باوجود تکیه بر مندرجات اسناد موقوفات، از برخی منابع تاریخی و تحقیقات معتبر نیز استفاده شده‌است.
یافته‌ها  و نتیجه­گیری: وقف‌نامه‌های زنان ساری و بارفروش در دورۀ قاجار، ازلحاظ ویژگی‌های موقوفات و نوع مصارف آن‌ها، با وقف‌نامه‌های مردان این دو شهر چندان تفاوتی ندارند. طرز فکر و اعتقاد هر واقفی ذیل تعیین مصارف موقوفه خودنمایی می‌کند. موقوفات زنان این دو شهر، کارکردهای مذهبی و اجتماعی داشته‌اند و برای مصارفی چون عزاداری، خیرات و مَبَرّات، مخارج طلاب، تهیۀ کتب علوم دینی، امور عام‌المنفعه، و حمایت از معیشت اولاد واقف درنظر گرفته شده‌اند. نوع موقوفات این زنان، از جنس زمین، خانۀ مسکونی، دکان، باغ، حمام و کاروان‌سرا است. زنان واقف این دو شهر ازحیث خاستگاه اجتماعی از گروه‌های اعیان و اشراف، تجار و کسبۀ بازار و زمین‌داران بودند. موقعیت اجتماعی زنان واقف ساری و بارفروش، به‌استثناء تعداد کمی که خود دارای نقش اجتماعی چون قابله یا تعزیه‌خوان بودند به موقعیت اجتماعی پدران یا همسرانشان وابسته بود. نقش‌های اجتماعی پدران و همسران این زنان عمدتاً شامل: مسگر، پالان‌دوز، چاقوساز، پیش‌نماز، دباغ، ارسی‌دوز، طبیب، مؤذن، مستوفی، قصاب، خیاط، جراح، کلاه‌دوز، قاضی، گل‌دوز، بقال، تاجر و کفشدار بوده‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Characteristics and Functions of Women’s Endowments in Sari and Barforoush (Babol) in the Qajar Period

نویسندگان [English]

  • Jamshid Noroozi 1
  • Farshid Noroozi 2
  • Abbas Abedi 3
1 Associate Professor, Department of History, Faculty of Literature, AlZahra University, Tehran-Iran
2 Ph.D. Student ,Department of history.Payame Noor University, Tehran, Iran.
3 PhD student, Department of History and Civilization of Islamic Nations, University of Tehran, Tehran-Iran
چکیده [English]

Purpose: Endowments of the Qajar period are among the most important resources that demonstrates the social, economic, cultural and religious conditions of Iran of the time. Female endowments are particularly important among the different classes and groups of Iranian society that have endowed. Investigating the content of women's endowments is important since they display both quantity and quality of endowments among women. They also demonstrate women’s participation in social activities of the period. The purpose of the research is to study the contents of the endowments of the women in Sari and Barforoush during the Qajar period, to distinguish their characteristics and functions as well as the social status of the women.
Method and Research Design: Endowments and some historical library resources were studied and analyzed in a descriptive and analytical way.
Results and conclusion: The result show that there are few differences between women and men’s endowments in Sari and Barforoush in the Qajar period considering their characteristics and functions. The endowments had religious and social functions and were considered for the following purposes: mourning, charitable deeds, seminary students' expenses, publishing religious books, public services, and supporting the life expenses of the children of the person who endows. Endowments were mostly piece of land, a house, a shop, a garden, a bath or a caravanserai. The women were among the rich and noblemen, merchants, and landowners. The women’s social status depended on their father or husband except the ones that themselves were a midwife or tragedian (Ta’ziye khan). Their father or husband were mostly coppersmith, doctor, surgeon, butcher, judge, merchant, tailor, muezzin, Muslim clergyman, and grocer.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Endowment
  • Women
  • Sari
  • Barforoush
  • Qajar
منابع
الف- اسناد
الف-1 اسناد ادارۀ اوقاف شهرستان ساری
اسناد کلاسۀ: 15/الف؛ 17/الف؛ 53/الف؛ 119/الف؛ 140/الف؛ 201/الف؛ 5/ب؛ 6/ب؛ 7/ب؛ 10/ب؛ 24/ب؛ 28/ب؛ 6/ح؛ 7/ح؛ 28/ح؛ 29/ح؛ 54/ح؛ 5/خ؛ 11/خ؛ 12/خ؛ 14/خ؛ 4/د؛ 6/ر؛ 10/ر؛ 13/ر؛ 28/ر؛ 35/ر؛ 2/ز؛ 3/ز؛ 4/ز؛ 6/ز؛ 10/ز؛ 13/ز؛ 17/ز؛ 1/س؛ 2/س؛ 3/س؛ 7/س؛ 16/س؛ 1/ش؛ 6/ش؛ 7/ش؛ 8/ص؛ 3/ط؛ 17/ع؛ 50/ع؛ 1/ف؛ 2/ف؛ 4/ف؛ 5/ف؛ 7/ف؛ 9/ف؛ 13/ف؛ 14/ف؛ 18/ف؛ 3/ق؛ 2/ک؛ 4/ک؛ 8/ک؛ 3/گ؛ 4/گ؛ 32/م؛ 35/م؛ 52/م؛ 55/م؛ 77/م؛ 85/م؛ 119/م؛ 139/م؛ 404/م؛ 457/م؛ 1/ن؛ 2/ن؛ 4/ن؛ 8/ن؛ 9/ن؛ 18/ن.
الف-2 اسناد ادارۀ اوقاف شهرستان بابل
اسناد کلاسۀ: 29/الف؛ 34/الف؛ 62/الف؛ 65/الف؛ 73/الف؛ 108/الف؛ 109/الف؛ 119/الف؛ 4/ب؛ 6/ب؛ 10/ب؛ 19/ب؛ 1/پ؛ 2/ت؛ 6/ت؛ 7/ت؛ 8/ت؛ 12/ت؛ 37/ت؛ 3/ح؛ 65/ح؛ 93/ح؛ 7/خ؛ 12/خ؛ 14/خ؛ 15/خ؛ 28/خ؛34/خ؛ 44/خ؛ 46/خ؛ 50/خ؛ 1/ر؛ 7/ر؛ 5/ر؛ 13/ر؛ 17/ر؛ 52/ر؛ 79/ر؛ 2/ز؛ 4/ز؛ 5/ز؛ 11/ز؛ 9/س؛ 17/س؛ 63/س؛ 80/س؛ 99/س؛ 13/ش؛ 16/ش؛ 34/ش؛ 44/ش؛ 2/ص؛ 3/ص؛ 6/ص؛ 10/ص؛ 2/ط؛ 116/ع؛ 179/ع؛ 10/غ؛ 2/ف؛ 3/ف؛ 4/ف؛ 21/ف؛ 32/ف؛ 44/ف؛ 44/ق؛ 1/گ؛ 6/گ؛ 9/گ؛ 15/م؛ 16/م؛ 23/م؛ 29/م؛ 46/م؛51/م؛ 74/م؛ 93/م؛ 97/م؛ 123/م؛ 175/م؛ 228/م؛ 957/م؛ 1004/م؛ 1012/م؛ 10/ن؛ 16/ن؛ 8/ه؛ 13/ه؛ 24/ه.
الف-3 اسناد ادارۀ اوقاف شهرستان نوشهر
سند کلاسۀ 120/الف؛ سند کلاسۀ 49/ج.
ب- کتب
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1363). المآثر و آلاثار (چهل سال تاریخ ایران). (ج1). (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: اساطیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1368). مرآةالبلدان. (ج2). تهران: دانشگاه تهران.
افضل‌الملک، غلام‌حسین. (1383). سفر مازندران و وقایع مشروطه. بی‌جا.
بیرو، آلن. (1366). فرهنگ علوم اجتماعی. (باقر ساروخانی، مترجم). تهران: کیهان.
تاد، دارسی. (1388) سفرنامۀ مازندران (مندرج در کتاب سفرنامه‌های خطی فارسی). (هارون وهومن، محقق و مصحح). تهران: اختران.
دوسرسی، کنت. (1362). ایران در 1839-1840م. (احسان اشراقی، مترجم). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
رضایی، امید. (1390). درآمدی بر اسناد شرعی دورۀ قاجار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ساروی، محمد فتح‌الله بن محمدتقی. (1371) تاریخ محمدی (احسن‌التواریخ). تهران: امیرکبیر.
فلاندن، اوژن. (1324). سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران. (چ3). (حسین نورصادقی، مترجم). اصفهان: اشراقی.
کرزن، جرج ناتانیل. (1363). ایران و قضیۀ ایران. (ج1). (غلام‌علی وحید مازندرانی، مترجم). تهران: علمی و فرهنگی.
گزارش ایران از یک سیاح روس. (1363). (سیدعبدالله، مترجم؛ محمدرضا نصیری، کوشش‌گر). تهران: طهوری.
ملگونف، گریگوری. (1376). کرانه‌های جنوبی دریای خزر یا سفرنامۀ نواحی شمال ایران. تهران: کتاب‌سرا.
میرزاابراهیم. (1355). سفرنامۀ استرآباد و مازندران و گیلان. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ج- مقالات
احمدی، نزهت. (1397). «تأملی بر نقش زنان در گسترش موقوفات عصر صفوی». فصل‌نامۀ وقف میراث جاویدان، شمارۀ 101-102.
دبیرسیاقی، محمد. (1384). «موقوفات انیس‌الدوله». فصل‌نامۀ وقف میراث جاویدان، شمارۀ 50.
ریاحی سامانی، نادر. (1387). «تحول نهاد وقف». مجموعه‌مقالات همایش بین‌المللی وقف و تمدن اسلامی. (ج3). تهران: انتشارات اسوه. صص 369-412.
شاه‌حسینی، پروانه. (1375). «وقف‌شناسی جغرافیایی شهر تهران؛ دوره‌های قاجار و پهلوی». فصل‌نامۀ تحقیقات جغرافیایی، سال 11، شمارۀ 3، پیاپی 42، صص 117-133.
شیرودی، مرتضی. (1384). «نقش اجتماعی-سیاسی زنان در جامعۀ معاصر ایرانی». فصل‌نامۀ زن در توسعه و سیاست، شمارۀ 12، تابستان.
ملک‌زاده، الهام؛ افرافر، مرضیه. (1396). «کارکردهای موقوفات زنان از مشروطه تا پایان دورۀ پهلوی اول (نمونۀ پژوهشی: موقوفات زنان تهران)». فصل‌نامۀ پژوهش‌های تاریخی، سال پنجاه‌وسوم، شمارۀ دوم، پیاپی 35.
ورنر، کریستف. (1378). «زنان واقف در تهران عهد قاجار». (نسیم مجیدی قهرودی، مترجم). فصل‌نامۀ وقف میراث جاویدان، شمارۀ 4.
یدالله‌پور، معصومه. (1392). «هویت زنان واقف در ایران (نمونۀ موردی: زنان آمل)». فصل‌نامۀ وقف میراث جاویدان، شمارۀ 84.