نظام تیول‌داری در مازندران دورۀ قاجار (1344-1210ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری ایران شناسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 استاد، گروه تاریخ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانشیار، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

هدف: بررسی سیاست، روش‌ها و تحول تیول‌داری در مازندران در دورۀ قاجار و نتایج آن.
روش/ رویکرد پژوهش: با روش تاریخی و با شیوۀ توصیفی تحلیلی و با استفاده از اسناد و مدارک آرشیوی و منابع کتابخانه‌ای نوشته شده است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: دولت قاجار بر بنیاد الزامات سیاست خارجی و داخلی ولایت، در نیمه اول سده ۱۳ه.ق سیاست خالصه‌سازی اراضی مازندران را مد نظر داشت تا با واگذاری اراضی خالصه‌ها در قالب تیول به افراد، افزون بر نیروی نظامی ولایتی و نظایر آن،اهدافی چون تأمین امنیت در سرحدات شمالی کشور و نیز در داخل مازندران را به‌عنوان منطقه‌ای ویژه در شمال ایران محقق کند اما در نیمۀ دوم این قرن، به سبب کاهش توان دولت در اعمال نظارت بر تیول‌ها، اقتصاد روستایی در مازندران دچار آسیب شد. دولت برای رفع مشکلات مالی خود، سیاست اعاده و فروش خالصجات را درپیش گرفته بود و آن را در ابتدای کار به صاحبان تیول واگذار کرد که این امر در گسترش مالکیت خصوصی بسیار مؤثر بود اما خرابی اراضی خالصه هم چنان ادامه داشت تا زمان قانون برگشت تیول که می‌بایست اغلب قرای خالصه مازندران به ضبط دولت درآید. این مسئله به موقعیت خالصه و صاحبان تیول و عملکرد وزارت مالیه برمی‌گشت که در مازندان با پیامدهایی چون غصب اراضی خالصه با فرمان‌های جعلی و با تأخیر و درست اجرا نشدن قانون برگشت تیولات مواجه شد. بنابراین نبود نظارت و امنیت در این نوع از سیاست بهره‌برداری از زمین‌های زراعی سبب شد تا تأثیر مخربی در رشد اقتصاد روستایی بگذارد. یکی از مهم‌ترین نتایج این روند، گسترش مالکیت خصوصی و تغییر شرایط اجتماعی کشاورزان در مازندران قرن چهاردهم قمری بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Tiyuldari system in Mazandaran during Qajar reign (1795-1925)

نویسندگان [English]

  • Masoumeh Yadollahpour arabi 1
  • Shahram Yousefifar 2
  • Mohammad ali Kazembeyki 3
1 PhD student of Iranian Studies, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
2 Professor, Department of History, University of Tehran, Tehran, Iran
3 Associate Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Purpose: To investigate the policy, methods and development of tyul farming in Mazandaran during the Qajar period and its results.
Method and Research Design: It is written with a historical method and descriptive analytical method using archival documents and library sources.
Findings and conclusions: Based on the requirements of the province's foreign and domestic policy, in the first half of the 13th century AH, the Qajar government considered the policy of halalization of the lands of Mazandaran in order to transfer the land to individuals in the form of tiwals, in addition to the provincial military force and the like. To achieve goals such as providing security in the northern borders of the country as well as in Mazandaran as a special region in the north of Iran, but in the second half of this century, due to the reduction of the government's ability to supervise the tyuls, the rural economy in Mazandaran was damaged. In order to solve its financial problems, the government had adopted the policy of restoring and selling pure land and handed it over to the owners of the property at the beginning of the work, which was very effective in expanding private ownership, but the deterioration of the land continued until the return of property. Which should often be recorded by the government when reciting the Khalsa of Mazandaran. This issue was related to the position of the Khalsa and the owners of the Tiul and the performance of the Ministry of Finance, which in Mazandaran faced consequences such as usurpation of the Khalsa lands with fake decrees and the delay and improper implementation of the law on the return of the Tiul. Therefore, the lack of supervision and security in this type of agricultural land exploitation policy caused a destructive effect on the growth of the rural economy. One of the most important results of this process was the expansion of private property and the change in the social conditions of farmers in Mazandaran in the 14th lunar century.

کلیدواژه‌ها [English]

  • land rent
  • land revenue
  • Khalsa
  • Tiwaldari system
  • Qajar
  • Mazandaran
 
منابع
اسناد آرشیوی
سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران (ساکما)
001754-230؛ 9226-240؛ 022356-240؛ 023095-240؛ 023559-240؛ 26331-240؛ 043987-240؛ 53092-240؛ 57088-240؛ 101795-240؛ 002470-293؛ 002493-293؛ 7191-295؛ 34511-999. 3475-250؛ 5015-295
ساکما، 7406-295 (دفتر نوشته‌جات مازندران؛ گزارش‌های معزالدوله بهرام‌میرزا حاکم مازندران، به‌تاریخ 1275-1290ق): شماره صفحات: 62؛ 092؛ 098؛ 104؛ 112؛ 116؛ 124؛ 130؛ 136؛ 158؛ 164؛ 172؛ 180؛ 182؛ 196؛ 202؛ 204؛ 234؛ 240؛ 263؛ 316؛ 328؛ 356؛ 390  ؛392؛ 400؛ 412؛444
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)
GH1331-K51-P59-1; GH1332-K45-P12-39; GH1332-K45-P27-10-1; GH1333-k45-p79-6;
GH1333-K45-P84-19; GH1333-K45-84-20; GH1333-K45-P95-42; GH1336-K46-P10-13.
 
کتاب
ابوت، کیث ادوارد. (1396). شهرها و تجارت ایران در دورۀ قاجار. (سیدعبدالحسین رئیس‌السادات، مترجم). تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه،محمدحسن خان. (1386). جغرافیای نور. به تصحیح هارون و هومن. لس‌آنجلس:شرکت کتاب.   
افضل‌الملک، غلام‌حسین. (1361). افضل‌التواریخ. (منصورۀ اتحادیه و سیروس سعدوندیان، مصححان). تهران: تاریخ ایران.
بهنام، جمشید؛ راسخ، شاپور. (1348). مقدمه بر جامعه‌شناسی ایران. تهران: خوارزمی.
حقدار، علی‌اصغر. (1395). مجلس اول و نهادی مشروطیت: صورت مذاکرات، مصوبات، اسناد، خاطرات و تاریخ‌نگاری دورۀ اول مجلس شورای ملی. تهران: باشگاه ادبیات.
ظل‌السلطان، مسعودمیرزا. (1368). خاطرات ظل‌السلطان یا سرگذشت مسعودی. (ج2). (چ1). (حسین خدیوجم، کوشش‌گر). تهران: اساطیر.
عیسوی، چارلز. (1362). تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار 1215-1332 هجری قمری). (یعقوب آژند، مترجم). تهران: گستره.
لمبتن، آن کاترین سواین‌فورد. (1362). مالک و زارع در ایران. (منوچهر امیری، مترجم). تهران: علمی-فرهنگی.
مجدالاسلام کرمانی،احمد.( 1356). تاریخ انحطاط مجلس. به کوشش محمود خلیلی‌پور.(چ2).اصفهان: دانشگاه اصفهان.
ملک‌آرا، عباس‌میرزا. (1361). شرح‌حال عباس‌میرزا ملک‌آرا. (عبدالحسین نوایی، کوشش‌گر). تهران: بابک.
نظام‌السلطنۀ مافی، حسین‌قلی‌خان. (1361). خاطرات و اسناد حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنۀ مافی. (ج1). (چ1). (معصومه نظام مافی و منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان و حمید رام‌پیشه، کوشش‌گران). تهران: تاریخ ایران.
نعیمایی عالی، امین. (1391). مقدمه‌ای بر تاریخ اقوام، طوایف و خاندان‌های کلارستاق (چالوس و کلاردشت) و تاریخ خاندان میار. (چ1). تهران: خود نویسنده.
مقاله
اتحادیه، منصوره. (1373). «تهران و املاک خالصۀ ورامین». دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال 32، شمارۀ 1-4، صص، 9-45.
حسن‌آبادی، ابوالفضل. (1386). «نگاهی به اسناد سیورغال در دورۀ صفویه (بررسی اسناد سیورغال موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی)». گنجینۀ اسناد، شمارۀ 67، صص 63-78.
شریف، علی‌اصغر. (1352). «لغو تیول و تیول‌داری». بررسی‌های تاریخی، سال هشتم، شمارۀ یک، پیاپی 44 و 45، صص 79-85.
کاظم‌بیگی، محمدعلی. (1389). «اصلاحات مالی مجلس اول و اجرای آن در مازندران». تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال بیستم، دورۀ جدید، شمارۀ 6، پیاپی 85، صص 163-203.
نادی، زهرا و همکاران.(1397).«تأثیر تجاری شدن کشاورزی بر نظام مالکیت زمین در دوره قاجار(مطالعه موردی:مازندران)».پژوهش‌نامه تاریخ‌های محلی ایران،2(12)،صص92-79.
یوسفی‌فر، شهرام؛ محمدی، امین. (1398). «مسئلۀ پرداخت مواجب موروثی در عصر قاجار (از استقرار مشروطیت تا پایان قاجار)». تحقیقات تاریخ اجتماعی، 9(2)، صص 74-104.
لاتین
Kazembeyki, Mohammad-Ali. (2002). Society, Politics and Economics in Mazandaran, Iran 1848-1914. London: Routledge.