بررسی جایگاه منصب مهرداری در آستان قدس رضوی از دورۀ صفوی تا قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس اسناد آستان قدس رضوی

2 استادیار تاریخ تمدن اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد ، مشهد، ایران

چکیده

منصب مهرداری از مشاغل مهم دیوانی در تشکیلات اداری آستان قدس رضوی تا پایان دورۀ قاجار بوده‌است. مهرداران از معتمدان متولیان آستان قدس محسوب می‌شدند. با رواج امضاء در دورۀ پهلوی شغل مهرداری منسوخ شد.
هدف: این پژوهش با استناد به اسناد آستان قدس رضوی به بررسی پایگاه اجتماعی، فرهنگی، علمی و اقتصادی مهردار به‌عنوان یک شغل مهم دیوانی، و نحوۀ انتصاب و شرح وظایف و تعداد مهرداران آستانه و میزان پرداخت مواجب به آن‌ها، القاب آن‌ها و… در سه دورۀ صفوی، افشار و قاجار می‌پردازد.
روش/ رویکرد پژوهش: این مقاله با روش تحقیق کتابخانه‌ای با رویکرد اسنادی به‌صورت توصیفی-تحلیلی و با استفاده از اسناد و مدارک آرشیوی و منابع اصلی نوشته شده‌است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: یافته‌ها نشان می‌دهد که مهردار آستانه جایگاهی پایین‌تر و محدودتر از مهردار تشکیلات دیوانی دربار داشته‌است. مهردار اغلب از رجال بانفوذ خراسان و مشهد –دارای پایگاه اجتماعی، علمی، فرهنگی و اقتصادی بالا- انتخاب می‌شد و اثر مهرش بر اسناد -به‌ویژه در دورۀ قاجار- تصدیق و تأییدی مطمئن بر مضمون اسناد آستان قدس محسوب می‌شد. علاوه‌براین، مهردار مسئول نگهداری مهرهای آستانه نیز بود. انتصاب مهردار و اعطای لقب به او در دورۀ صفوی از سوی دربار و در دورۀ قاجار توسط متولی آستانه انجام می‌شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Seal-Holder Position in Astan-e Quds-e Razavi from the Safavid to the Qajarid Era

نویسندگان [English]

  • amene moosavi 1
  • Shahrbano Delbari 2
1 MA. History, Astan Qouds Razavi, Mashhad, I. R. Iran, (Corresponding author).
2 Assistant Professor, History of Islamic Civilization Islamic, Azad University, Mashhad, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: This paper explores the social, cultural, and economic rank of the position of seal-holder in the shrine of the 8th Shia Imam (=Astan-e Quds-e Razavi) in Mashad during from 16th to early 20th century.
Method and Research Design: Data for this paper was collected from archive documents and library sources.
Findings and Conclusion: The position was granted to prominent citizens. Although it was inferior compared to that of its counterpart in the kings’ courts, the Astan’s seal-holder was locally a high ranking position with considerable influence in the whole country. During the Safavids (16th and 17th centuries) the kings appointed the seal-holder. During the Gajarids he was appointed by Motavalli Astan-e Quds-e Razavi (=the Custodian of the Shrine) The seal on every document was a non-arguable sign of authenticity. The position became obsolete after the practice of signing instead of sealing documents became common in the Pahlavi era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Astan-e Quds-e Razavi
  • seal-holders
  • Safavids
  • Qajarids
منابع
اسناد
سازمان کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (ساکماق):
11366؛ 12117؛ 12150؛ 12848؛ 13475؛ 13489؛ 13527؛ 13682؛ 14058؛ 14120؛ 14130؛ 14204؛ 14222؛ 14282؛ 14296؛ 14350؛ 14540؛ 14581؛ 14666؛ 15195؛ 16223؛ 16922؛ 17634؛ 18621؛ 18622؛ 18693؛ 18695؛ 18717؛ 18719؛ 18737؛ 19846؛ 19702؛ 19948؛ 21336؛ 21408؛ 21410؛ 21427؛ 21715؛ 22147؛ 22614؛ 22450؛ 25779؛ 27482؛ 27721؛ 28118؛ 28245؛ 28685؛ 30132؛ 30433؛ 30390؛ 31836؛ 31627؛ 31640؛ 31931؛ 32458؛ 32850؛ 32995؛ 33306؛ 33307؛ 33113؛ 33383؛ 33408؛ 33437؛ 33475؛ 33542؛ 34112؛ 34203؛ 34284؛ 34285؛ 34384؛ 34386؛ 34676؛ 34848؛ 34867؛ 34996؛ 35321؛ 35335؛ 35355؛ 35771؛ 53755؛ 35615؛ 35848؛ 35885؛ 36099؛ 36128؛ 36168؛ 36169؛ 36199؛ 36284؛ 36472؛ 36493؛ 36505؛ 36707؛ 37292؛ 37294؛ 37377؛ 40035؛ 40306؛ 40415؛ 40936؛ 41897؛ 44010؛ 44766؛ 44770؛ 4785؛ 62423؛ 63875؛ 97560.
 
نسخۀ خطی
ابن‌شاهوردی، فضل‌علی. (1105). تبصرةالاعیاد السلیمانیة. کتابخانۀ آستان قدس رضوی، شمارۀ 3133 م.
کتاب
ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد. (1359). مقدمۀ ابن‌خلدون. (ج1). (محمد پروین گنابادی، مترجم). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، انتشارات علمی‌وفرهنگی.
انصاری، محمدرفیع. (1380). دستورالملوک. (ایرج افشار، ناظر). تهران: دفترتاریخ موقوفات دکتر محمود افشار.
بلاذری، احمدبن‌یحیی. (1346). فتوح‌البلدان. (آذرتاش آذرنوش، مترجم). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بوسه، هربرت. (1367). پژوهشی در تشکیلات اسلامی برمبنای اسناد آق‌قویونلو و قراقویونلو در عصر صفوی. (دکتر غلامرضا ورهرام، مترجم). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
جدی، محمدجواد. (1387). مهر و حکاکی در ایران. تهران: فرهنگستان هنر.
حکیم‌الممالک، علی‌نقی‌بن‌اسماعیل. (1356). روزنامۀ سفر خراسان. (ایرج افشار و کیکاووس جهانداری، ناظران). تهران: فرهنگ ایران‌زمین.
دهخدا، علی‌اکبر. (1352). لغت‌نامه. ذیل واژۀ مهردار. تهران: دانشگاه تهران.
رضوی، محمدباقربن‌اسماعیل. (1384). شجرۀ طیبه در انساب سلسلۀ سادات علویۀ رضویه. (محمدتقی مدرس رضوی، مصحح؛ مهدی سیدی، بازنگر). مشهد: آهنگ قلم.
زین‌العابدین میرزای قاجار. (1382). نفوس ارض اقدس، یا، مردم مشهد قدیم. (مهدی سیدی، مصحح). مشهد: سگال.
سانسون. (1346). سفرنامۀ سانسون. (دکتر تقی تفضلی، مترجم). تهران: بی‌نا.
شاردن، ژان. (1336). سیاحت‌نامۀ شاردن. (ج4). (محمد عباسی، مترجم). تهران: امیرکبیر.
قائم‌مقامی، جهانگیر. (1350). مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی. تهران: انجمن آثار ملی.
منشی قمی، احمدبن‌حسین. (1359).خلاصةالتواریخ. (ج1). (دکتر احسان اشراقی، مصحح). دانشگاه تهران.
مؤتمن، علی. (1355). راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی. مشهد: آستان قدس رضوی.
میرزاسمیعا (محمدسمیع). (1378). تذکرةالملوک. (محمد دبیر سیاقی؛ کوشش‌گر؛ مسعود رجب‌نیا، مترجم). تهران: امیرکبیر.
مینورسکی، ولادیمر. (1334). تذکرةالملوک: سازمان اداری حکومت صفوی. (مسعود رجب‌نیا، مترجم، محمد دبیر سیاقی، کوشش‌گر). تهران: امیرکبیر.
مقاله
شبیریان، علی‌اکبر؛ بینش، تقی. (1346). «چند نمونه از نفایس موزۀ آستان قدس». نامۀ آستان قدس. ش1، دورۀ 7، فروردین 1346.
فاطمی‌مقدم، زهرا. (1391). «سیاست‌های وقفی عصر نادر و موقوفات آستان قدس رضوی». فصل‌نامۀ پژوهش‌نامۀ مطالعات اسنادی و آرشیوی، سال 1، ش1، (زمستان 1391)، صص 37-61.
مؤتمن، علی. (1339). «ابنیۀ آستان قدس». نامۀ آستان قدس. ش1. دورۀ 7، تیر1339.