مُهر انگشتر سلاطین متأخر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکدة هنر و معماری دانشگاه شیراز

چکیده

مهر انگشتر یکی از متداول‌ترین مهرهای سلطنتی در تشکیلات دیوانی و اداری دوران صفویه است. با این حال، مطابق مهرنامۀ شاه سلیمان صفوی، این مهر از دوران شاه عباس اول ابداع شده  و در دوران شاه عباس دوم نمونۀ ثانی آن نیز ساخته و استفاده می‌شده است. استفاده همزمان از دو مهر انگشتر در میان مهرهای دیوانی دوران صفویه تاکنون مطرح نبوده است و شناخت دقیق آنها می‌تواند در مطالعات سندشناسی و مهرشناسی اسلامی مفید واقع شود.
هدف پژوهش: هدف این مقاله بررسی مشخصات ظاهری و دیوانی مهر انگشتر سلاطین صفوی از شاه عباس اول تا شاه سلیمان است.
روش/ رویکرد پژوهش: این مقالۀ،  با ماهیت و روش تحقیق تاریخی-‌‌توصیفی و تطبیقی، و بر پایۀ منشآت و متون دست اول تاریخی و تحقیقی نوشته شده است.
یافته‌ها و نتایج پژوهش: مهر انگشتر سلاطین متأخر صفوی، در متون تاریخی و منشآت دیوانی، بیشتر با عنوان «مهر کوچک» یا «مهر کوچک انگشتر» شناخته شده است. هویت دیوانی این مهر در دوران شاه عباس اول بسیار برجسته شده است و بیشتر مخصوص مهر کردن ارقام و احکامی بود که به‌صورت شفاهی از سوی پادشاه صادر می‌شد. همچنین، شغل «واقعه‌نویس»(مجلس نویس) و «دواتدار مهر انگشتر آفتاب اثر» مهم‌ترین مناصبی است که به­طورمستقیم با مهر انگشتر سلاطین صفوی مربوط بوده است و طغرای سیاه‌رنگ «حکم جهان­مطاع شد» بارزترین نشانۀ حضور این مهر در پای اسناد و مکاتبات به­شمار می‌رود. به این مهر می‌توان «مهر رقم یا «مهر فصول» نیز گفت. به‌نظر می‌رسد مهر انگشتر دیگری که از روی این مهر در دورۀ شاه­عباس­ثانی با عنوان «مهر انگشتر کوچک» ساخته شده، برای مدتی به‌جای مهر کوچک انگشتر در تهیۀ جواب‌های فصول مورد استفاده قرار گرفته است. در عین حال، استفادۀ نامنظم و عمر کوتاه دیوانی این مهر از جمله نشانه‌هایی است که جایگاه و کارکرد واقعی آن را در نظام دیوانی صفوی تا اندازۀ زیادی کاهش داده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Signet Rings of Later Safavid Rulers

نویسنده [English]

  • Mohammad Sadegh Mirzaabolghasemi
چکیده [English]

Purpose: To investigate formal and administrative characteristics of signet rings of Safavid rulers from Shah Abbas I to Shah Suleiman.
Methodology Comparative method is used based on primary historical sources like those of Munshaāt (secretarial essays).
Findings: The signet rings of later Safavid rulers were mainly described as "little seal" or "little seal of the ring" in historical resources and secretarial essays. The administrative identity of this seal was emphasized during the reign of Shah Abbas I and was chiefly used to seal oral commands and orders issued by the king. It seems that another signet seal, named "little seal ring", which had been made based on a prior seal in the reign of Shah Abbas II, was in use for a while, instead of the “little seal of ring”, for providing Fosul answers. Its occasional use and rather short administrative life, however, indicates that its role and function in the Safavid court system was not very significant. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • studies
  • State seals
  • Signet Ring
  • Rulers of Safavid era
  • Administrative system
افوشه‌ای نطنزی، محمود بن هدایت‌الله(1373). نقاوةالآثار فی ذکر الاخبار. (احسان اشراقی، کوشش‌گر). تهران: علمی و فرهنگی.
بوسه، هریبرت(1367). پژوهشی در تشکیلاتدیوان اسلامی(غلامرضا ورهرام، مترجم). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
بیاضی صفوی(آداب نامه‌نگاری پادشاهان صفوی)(1387). (ایرج افشار، مصحح). نامۀ بهارستان، 13ـ14، 23ـ74.
سانسون، نیکلاس(1346). س‍ف‍رن‍ام‍ه‌ س‍ان‍س‍ون‌: وض‍ع‌ ک‍ش‍ور ش‍اه‍ن‍ش‍اه‍ی‌ ای‍ران‌ در زم‍ان‌ ش‍اه‌ س‍ل‍ی‍م‍ان‌ ص‍ف‍وی‌(تقی تفضلی، مترجم). تهران: ابن‌سینا.
شاردن، ژان(1345). سفرنامۀ شاردن(ج8). (محمد عباسی، مترجم). تهران: امیرکبیر.
فلسفی، نصرالله(1375). زندگانی شاه عباس اول(ج1-2). تهران: علمی.
قائم‌مقامی، جهانگیر(1350). مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی. تهران: انجمن آثار ملی.
کریم­زاده تبریزی، محمدعلی(1385). مهرها، طغراها و فرمان‌های پادشاهان ایران. لندن: مؤلف.
منشآت سلیمانی(1388). (رسول جعفریان، کوشش‌گر). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
منشآت(نسخۀ خطی). شمارۀ 3455، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
منشآت(نسخۀ خطی). شمارۀ 8895، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
منشآت(نسخۀ خطی). شمارۀ 6293، تهران: کتابخانۀ ملی ملک.
میرزاابوالقاسمی، محمدصادق(1394آ). مُهرنامۀ شاه سلیمان صفوی، گنجینة اسناد، 97، 81-95.
میرزاابوالقاسمی، محمدصادق(1394ب). آداب مُهرنویسی در دورۀ اسلامی(از ایلخانان تا پایان قاجاریه). تهران: سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران.
میرزا رفیعا، محمدرفیع(1385). دستورالملوک(محمد اسماعیل مارچینکوفسکی(مصحح و کوشش‌گر)، (علی کردآبادی، مترجم). تهران: وزارت امور خارجه.
میرزا سمیعا، محمدسمیع(1378). تذکرة‌الملوک(سید محمد دبیرسیاقی، کوششگر). به‌انضمام: سازمان اداری حکومت صفوی (تعلیقات مینورسکی بر تذکرة‌الملوک).(مسعود رجب‌نیا، مترجم)، تهران: امیرکبیر.
مینورسکی، ولادیمیر(1378). سازمان اداری حکومت صفوی(مسعود رجب‌نیا، مترجم). تهران: امیرکبیر