مطالعۀ نقش «جارچی» و تحولات آن در نظام روابط اجتماعی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد ایرانشناسی دانشگاه تهران

چکیده

هدف: این مقاله به دنبال بررسی نحوۀ پیدایی نقش «جارچی» و تحولات آن در ساختار روابط اجتماعی ایرانیان قبل از دورۀ جدید است.
روش/ رویکرد پژوهش: این پژوهش، با روش توصیفی و تحلیلی، بر اساس مطالعۀ منابع دست اول تاریخی، اسناد موجود و بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای نگاشته شده و در آن، بر نگرش اجتماعی نسبت به تحولات نقش «جارچی» تاکید شده است.
یافته‌ها و نتایج: مقاله نشان می‌دهد که «جارچی»ها، در نظام روابط اجتماعی سنتی ایران، ابلاغ‌کنندگان و در مواردی مجریان اوامر و دستورات حکومتی بودند. آن‌ها عموماً فرمان‌های مربوط به دو حیطۀ سیاسی- نظامی، و نیز شهر- بازار را به مخاطب عام و خاص ابلاغ می‌کردند. جایگاه آن‌ها در تشکیلات درباری- نظامی برجسته بود و همواره از نزدیکان و ملازمان شاهان و حکّام محسوب می‌شدند. از نظر اجتماعی دارای اعتبار بوده و از حیث اقتصادی، گاهی به ثروت فراوانی دست پیدا می‌کردند. هرچند از نظر دیوانی، جارچی‌ها تحت نظر جارچی‌باشیان، و در مرتبۀ بالاتر، زیر نظر ایشیک آقاسی‌باشی فعالیت می‌کردند، اما در درون خود، دارای دسته‌بندی‌های مختلفی نظیر جارچیان مخصوص، جارچیان جزایریان، جارچیان بازار، جارچیان توپخانه و نظایر آن بودند. هر اقدامی برای بازسازماندهی تشکیلات اداری و سیاسی ایران در دوره‌های مختلف تاریخی، موجب تغییر شرح وظایف و جایگاه جارچی‌ها می‌شد. به رغم برخی شباهت‌ها بین شرح وظایف جارچی‌ها و «تواچی»ها، گاهی نیز بین این دو تداخل وجود داشت. در دورۀ قاجار و پس از آن، در نتیجۀ ورود دستاوردها و فناوری‌های جدید نظیر روزنامه یا پیدایی وسایل صوتی نظیر بلندگو، زمینه برای به حاشیه رفتنِ جارچی‌ها و نهایت حذفِ آن‌ها از ساختار روابط اجتماعی رسمی فراهم شد. امروزه تنها اشکال کژکارکردیِ نقش جارچی در قالب «جارزن» در حاشیۀ بازارها یا مراکز جابجایی مسافر وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The role of “Jārchi” and its developments over time

نویسندگان [English]

  • Qasem Zaeri 1
  • Shamsi Fatemi 2
چکیده [English]

Purpose: This study concerns the origin and the development of the role of Jārchis in Iran prior to the modern era.
Research Method/Approach: First-hand documents and library resources were examined
Findings and Conclusion: The results demonstrated that Jārchis were announcers and, in some cases, executors of governmental orders. They generally announced political and military orders of the government and the city-bazaar sector in the public. They had a high position in the court-military hierarchy and were companions of the Shah and rulers. Jārchis enjoyed considerable social prestige. Economically they gained much wealth at times. Jārchis administratively worked under supervision of “Jārchibashi”s who, in turn, were under the “Ishik aghasi bashi”. Jārchis, themselves, had ranks, such as “ Jārchi –ye Makhsoos” (=Special Jārchi) , “Jazaerian Jārchis”, “Bazaar Jārchis”, “Topkhaneh Jārchis”, etc. Duties and position of Jārchis changed in accordance with any reorganization of Iran's administrative and political arrangements in various historical eras. Because of some similarities between the duties of Jārchis and the duties of “Tavachi”s, there was some overlap in their duties. Since the Qajarid era andwith the emergence of modern technologies such as newspapers and loudspeakers, the stage was set for fading and eventually elimination of the role of Jārchis. Nowadays, only “Jārzan”s, which is an unimportant form of Jārchi, survive in bazaars or passenger terminals.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jārchi
  • Jazaerian
  • social system
  • Safavids
  • Qajarids
  • modernity
ابتهاج، محمود (1354). اصطلاحات دیوانی و اداری از آغاز صفویه تا پایان دورة قاجاریه (پایان‌نامة دکتری زبان و ادبیات فارسی). دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
اسدی طوسی، ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺍﺣﻤﺪ (1354). ﮔﺮﺷﺎﺳﺐ ﻧﺎﻣﻪ. ﺗﻬﺮﺍﻥ: ﭼﺎپ ﺣﺒﻴﺐ ﯾﻐﻤﺎﺋﯽ.
اسکندربیک‌ترکمان (بی تا). تاریخ عالم آرای عباسی(ایرج افشار، کوششگر). تهران: امیرکبیر و کتابفروشی تایید اصفهان.
اسکندربیک‌منشی (1377). تاریخ عالم آرای عباسی (ج1و2). (محمد اسماعیل رضوانی، مصحح). تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی (1363). تاریخ منتظم ناصری(ج1).(محمد اسماعیل رضوانی، مصحح). تهران: دنیای کتاب.
......................................................... (1367). مرآه البلدان(عبدالحسین نوایی، مصحح). تهران: دانشگاه تهران.
...........................................................(1363). چهل سال تاریخ ایران (جلد اول المآثر و الآثار).(ایرج افشار، کوششگر). تهران: اساطیر.
انوری، حسن (2535 شاهنشاهی). اصطلاحات دیوانی (دوره غزنوی و سلجوقی). تهران: طهوری.
بیهقی،ابوالفضل (2530شاهنشاهی). تاریخ بیهقی(علی اکبر فیاض، مصحح). مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
حسن بن شهاب یزدی (1987). جامع‌التواریخ حسنی (ح. مدرسی طباطبایی و ایرج افشار، ویراستاران). کراچی:بی‌نا.
خاوری شیرازی، فضل الله بن عبدالنبی (1380). تاریخ ذوالقرنین(ناصر افشارفر، کوششگر). تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خورموجی، محمد جعفر بن محمد علی (1344). تاریخ قاجار: حقایق الاخبار ناصری(حسین خدیوجم، کوششگر). تهران: کتابفروشی زوار.
درخشان، جمشید و ابراهیم اولغون (1350). فرهنگ ترکی به فارسی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
دهخدا، علی اکبر (1338). لغت نامه( محمد معین، ناظر). تهران: سیروس.
رشید الدین فضل الله همدانی (1957). جامع التواریخ( علی علیزاده، کوششگر). باکو:بی‌نا.
رجب‌نیا، مسعود (1334). سازمان اداری حکومت صفوی (یا تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکره الملوک). تهران: انجمن کتاب، کتابفروشی زوار.
رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم (1351). آثار  ملی اصفهان. تهران: انجمن آثار ملی.
زین الدین (1993). ذیل تاریخ گزیده(ایرج افشار، ویراستار). تهران.
سالور،عین‌السلطنه(1374). روزنامه خاطرات عین السلطنه (ایرج افشار و مسعود سالور، محققان). تهران: اساطیر.
ﻋﺒﺪﺍﻟﻠّﻪ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ، (1377). ﺷﺮﺡ ﺯﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﻦ (ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻭ ﺍﺩﺍﺭی ﺩﻭﺭﺓ ﻗﺎﺟﺎﺭﯾﻪ). ﺗﻬﺮﺍﻥ: هرمس.
عبدالوهاب السبکی (1948). معیدالنعم و مبیدالنقم. قاهره: دارالکتاب العربیه.
فضل الله بن روزبهان (1382). تاریخ عالم آرای امینی: شرح حکمرانی سلاطین آق قویونلو و ظهور صفویان(ج1). تهران: میراث مکتوب.
فیگوئروا دن گارسیا د سیلوا(1363). سفرنامه دن گارسیا د سیلوا فیگوئروا سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول(غلامرضا سمیعی، مترجم). تهران: نشر نو.
کارری، جوانی فرانچسکو جملی (1348). سفرنامه کارری(عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، مترجمان). تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
کسروی، احمد (1363). تاریخ مشروطه. تهران: امیرکبیر.
........................(1384). تاریخ هیجده ساله آذربایجان: بازمانده تاریخ مشروطه ایران. تهران: امیرکبیر.
کمپفر، انگلبرت (1363). سفرنامه کمپفر(کیکاووس جهانداری، مترجم). تهران: خوارزمی.
سیستانی، ملک شاه حسین بن ملک غیاث الدین محمدبن شاه محمود (1390). احیاء الملوک (تاریخ سیستان تا عصر صفوی)( منوچهر ستوده، مصحح). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سیسیلی، دیودوروس (1384). ایران و شرق باستان در کتابخانه تاریخی (حکومت مادها، آشور- لشکرکشی خشایارشاه، اردشیر دوم و کوروش کوچک- لشکرکشی اسکندر به ایران). (حمدی بیکس شورکایی و اسماعیل سنگاری، مترجمان). تهران: جامی.
شاردن، ژان (1345). سیاحتنامه شاردن(محمد عباسی، مترجم). تهران: امیرکبیر.
شریک امین، شُمیس (1352). اصطلاحات دیوانی دوره مغول (پایان‌نامة دکتری ادبیات فارسی). دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
شمس منشی، محمد بن هندوشاه النخجوانی (1390). دستورالکاتب فی تعیین المراتب(محمود طاووسی، مصحح). تهران: فرهنگستان هنر.
شهری باف، جعفر (1368). ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻬﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﺳﻴﺰﺩﻫﻢ(ج4). ﺗﻬﺮﺍﻥ: اسماعیلیان.
فصیحی خوافی، احمد بن جلال الدین (1339). مجمل فصیحی(ج3). ( محمود فرخ، کوششگر). مشهد.
فضل­الله بن روزبهان (1382). تاریخ عالم آرای امینی: شرح حکمرانی سلاطین آق قویونلو و ظهور صفویان. تهران: میراث مکتوب.
فوربز منز، بئاتریس (1377). برآمدن و فرمانروایی تیمور (تاریخ ایران و آسیای مرکزی در سده های هشتم و نهم هجری)(منصور صفت‌گل، مترجم). تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
فووریه (1385). سه سال در دربار ایران(عباس اقبال آشتیانی، مترجم). تهران: نشر علم.
ماهیار نوابی، یحیی (1374). ﯾﺎﺩﮔﺎﺭ ﺯﺭﯾﺮﺍﻥ (ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮی ﺑﺎ ﺗرجمه ﻓﺎﺭﺳﯽ ﻭ ﺁﻭﺍﻧﻮﯾﺴﯽ ﻻﺗﻴﻦ ﻭ ﺳﻨﺠﺶ ﺁﻥ ﺑﺎ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ). ﺗﻬﺮﺍﻥ : ﺍﺳﺎﻁﻴﺮ.
محمد پادشاه (بی تا). فرهنگ آنندراج(ج2).( محمد دبیرسیاقی، ناظر). تهران: کتابخانه خیام.
ملایری، محمد (1379). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. تهران: توس.
معصومی، محسن (1384). دانشنامه جهان اسلام(ج9). ذیل مدخل «جارچی». از: http://encyclopaediaislamica.com/ .
معین الدین نطنزی (1957). منتخب التواریخ معینی(ژان اوبین، ویراستار). استخراج منتخب التواریخ معینی (نویسندة ناشناس اسکندر) تهران: بی‌نا.
معین، محمد (1353). فرهنگ فارسی (متوسط). تهران: امیرکبیر.
مکنزی، دیوید نیل (1390). فرهنگ کوچک زبان پهلوی(مهشید میرفخرایی، مترجم). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
میرزا سمیعا (1332). تذکره الملوک(بخش نخست متن).(محمد دبیرسیاقی، کوششگر). تهران: بی جا.
میرزا مهدی خان استرآبادی (1388). کتاب فرهنگ ترکی به فارسی سنگلاخ (خلاصة عباسی). تهران: گسترش فرهنگ و مطالعات.
مینورسکی (1334). سازمان اداری حکومت صفوی یا تحقیقات و حواشی و تعلیقات. (مسعود رجب نیا، مترجم با حواشی و فهارس محمد دبیرسیاقی). تهران: انجمن کتاب و کتابفروشی زوار.
ناصر الدین شاه قاجار (1381). سفرهای ناصرالدین شاه به قم. تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
نطنزی، محمود بن هدایت الله افوشته ای (1350). نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار فی تاریخ الصفویه(احسان اشراقی، مصحح). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نصیری، محمد ابراهیم بن زین العابدین (1373). دستور شهریاران(نادر نصیری مقدم، کوششگر). تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
نطنزی، معین الدین (1336). منتخب التواریخ معینی(ژان اوبن، مصحح). تهران: کتابفروشی خیام.
نظام الملک (1374). سیاست نامه (سیرالملوک).(جعفر شعار، مصحح). تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
وقایع‌اتفاقیه: مجموعه گزارش های خفیه نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322 قمری( علی اکبر سعیدی سیرجانی، کوششگر). تهران: آسیم.
هرودوت (1384). تاریخ هرودوت(6ج).(هادی هدایتی، مترجم).تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
هنرفر، لطف اله (1345). گنجینه آثار تاریخی اصفهان. اصفهان: کتابفروشی ثقفی.
یزدی، شرف الدین علی (1972). ظفر نامه( اورن بایف، کوششگر). تاشکند: بی‌نا.
G. Doerfer (1963). Die mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden.
Mellvile, Charles (2008). Jārči. In Encyclopaedia Iranica. (Ehsan Yarshater, Editor).
اسناد
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران(ساکما): 24269/296. «تقاضای ساعدالملک از حاکم قراچه داغ مبنی بر استرداد ملک ورثه سلیمان بیک». 1276 قمری.
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران(ساکما): 77667/298 «رسیدگی به شکایت جارچی باشی معتمد قاجار و دیگران در خصوص مطالبه ی مالی در محکمه ی ابتدایی حقوق تهران». 1327 قمری.
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران(ساکما): 331/295 « رس‍ی‍دگ‍ی‌ ب‍ه‌ ع‍رای‍ض‌ ع‍ب‍اس‍ق‍ل‍ی‌ خ‍ان‌ س‍رت‍ی‍ب‌ , م‍ه‍دی‌ ق‍ل‍ی‌ م‍ی‍رزا و۰۰۰/اع‍طای‌ خ‍ل‍ع‍ت‌ و ب‍رق‍راری‌ م‍س‍ت‍م‍ری‌ آق‍اح‍س‍ن‌ ج‍ارچ‍ی‌ از م‍ح‍ل‌ م‍ت‍وف‍ی‍ان‌ ب‍لاوارث». 1252 قمری.
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران(ساکما): 48352/298 «فرجام‌خواهی میرزارحیم جارچی به حکم بطلان تقاضای ثبت زمین یک‌باب عمارت صادره دادگاه بدایت تهران». 1310 شمسی.
کتابخانه،موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی(کمام)، 1115، «درخواست سیروس هندی از سید حسن تقی‌زاده برای ارسال اخبار روزانة مجلس به روزنامة جارچی ملت».
 
منابع اینترنتی
منبع اینترنتی با عنوان «جارچیان تروریسم» از:  http://www.akamnews.com/Pages/News-.
منبع اینترنتی با عنوان «جارچیان، باعث تخریب گردشگری سرعین» ازhttp://khabarkhoon.com/Post/ .