فرازوفرود تعیین مسیر راه‌آهن سراسری ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری ایران‌شناسی ، پژوهشگر پژوهشکدۀ اسناد، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، تهران، ایران

چکیده

هدف: این مقاله برآن است تا با بهره‌گیری از منابع دستِ‌اولْ فرازوفرود احداث راه‌آهن سراسری و انتخاب مسیر آن و نیز رویکرد قدرت‌های خارجی به‌ویژه انگلستان در این زمینه را به‌تصویر بکشد و سیر انتخاب نخستین مسیر خط راه‌آهن در دوران نخست‌وزیری و سلطنت رضاشاه را باز نماید.

روش/ رویکرد پژوهش: در این پژوهش با روش توصیفی–تحلیلی و با استفاده از منابع کتاب‌خانه‌ای، اسناد آرشیوی، و گزارش‌های مطبوعاتی، موضوع تعیین مسیر راه‌آهن سراسری ارزیابی می‌شود.

یافته‌ها و نتیجه‌گیری: براساس این تحقیق روشن می‌شود که از همان آغاز شروع موضوع راه‌آهن در ایران، برخی پیشنهادها راه‌آهن ایران را کریدوری درنظر می‌گرفتند که اروپا را به شرق آسیا وصل می‌کرد؛ ولی برخی طرح‌ها معطوف به ساخت راه‌آهن سراسری در داخل مرزهای ایران بودند. هرچند در دوران قاجار هرگز تلاشی عملی و جدی برای ساخت راه‌آهن سراسری در ایران در میان نبود، ولی نمی‌توان از این واقعیت چشم پوشید که طرح‌های بسیاری در این زمینه عرضه شد و مباحث نظری فراوانی مطرح شد که برخی از آن‌ها مانند پیشنهاد‌های صنیع‌الدوله به کارِ ساختن راه‌آهن سراسری در عصر رضاشاه آمدند. علاوه‌براین به‌نظر می‌رسد که نخستین تلاش جدی دولت ایران برای ساخت راه‌آهن سراسری، از زمان نخست‌وزیری وثوق‌الدوله آغاز شده باشد. شاید مهم‌ترین دستاورد این تحقیق را بتوان آشکارساختن رویکرد بریتانیا به راه‌آهن سراسری ایران دانست. بنانشدن راه‌آهنی که انگلیسی‌ها درنظر داشتند از قصرشیرین به تهران بکشند و پافشاری مقامات ایرانی بر ساختن راه‌آهن شمال به جنوب از شکست تلاش‌های مقامات بریتانیا در این زمینه حکایت دارد. نکتۀ دیگر آن‌که پافشاری و پیگیری شخص رضاشاه، در بنیادنهادن نخستین راه‌آهن سراسری در ایران تأثیری به‌سزا داشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Determining the National Railway Route of Iran: Ups and Downs

نویسنده [English]

  • Mostafa Nouri
Ph.D. in Iranology, Researcher of Document Research Institute, National Library and Archives of Iran, Tehran, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: This article aims to depict the ups and downs of constructing the first national railway of Iran and determining its route at the time of Reza Shah, as well as the approach of foreigners, especially England.
Method and Research Design: Library resources, archival records, and press reports were studied, described and analyzed.
Findings and Conclusion: The investigations clarified that from the very beginning of the railway construction debates in Iran, some proposals considered Iran's railway as a connecting corridor with Europe and East Asia, whereas the others propose a national railway within the borders of Iran. Although there was never a practical and serious effort to build a national railway in Iran during the Qajar period, we cannot ignore the fact that many plans were presented and considerable theoretical discussions were raised. Some of those proposals, such as Sani al-Dawlahs’, were used to build the national railway at the time of Reza Shah. In addition, it seems that the first serious effort of the Iranian government to build a national railway started at the time of Prime Minister Watouq al-Dawlah. The British were unsuccessful in persuading the Iranian authorities to build a railway from Qasr-Shirin to Tehran, and the Iranian authorities’ insistence on building a north to south railway reveals their failure. Reza Shah’s persistence had a great impact on building the first national railway of Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • National Railway
  • Qajar
  • Reza Shah Pahlavi
  • England
  • Russia

منابع

اسناد

سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران (ساکما): 23278-240؛ 5875-290.

نسخۀ خطی و چاپ سنگی

قرارداد رویتر. سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی. نسخۀ خطی 32496-5.
کاشف، محمد. (1306ق). تغییرات و ترقیات در وضع و حرکت و مسافرت و حمل اشیاء و فواید راه‌آهن. کمام، نسخۀ خطی 26612.
مستشارالدوله، میرزایوسف‌خان. (1297ق). لایحۀ مستشارالدوله درباب راه‌آهن خراسان. سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران، چاپ سنگی 777549.

کتاب

آدمیت، فریدون. (1340). فکر آزادی و مقدمۀ نهضت مشروطیت. تهران: سخن.
آدمیت، فریدون. (1362). امیرکبیر و ایران. تهران: خوارزمی.
آدمیت، فریدون. (2535 شاهنشاهی). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون عصر سپه‌سالار. تهران: خوارزمی.
اویسی، ع. م. (1302). راه عملی برای ساختن راه‌آهن در ایران. طهران: مطبعۀ فاروس.
راه‌آهن سراسر ایران 1306-1317: نشریۀ وزارت طرق به‌مناسبت پایان ساختمان راه‌آهن سراسری ایران. (1317). تهران: وزارت طرق.
زرگر، علی‌اصغر. (1372). تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دورۀ رضاشاه. (کاوه بیات، مترجم). تهران: پروین؛ معین.
سایه‌به‌سایۀ رضاشاه «تاریخ راه‌آهن سراسری ایران»: خاطرات یک وزیر، دکتر محمد سجادی. (1399). (خسرو معتضد، کوشش‌گر). تهران: ماهریس
شوستر، مورگان. (1915). اختناق ایران. کلکته: مطبع حبل‌المتین.
صنیع‌الدوله، مرتضی‌قلی‌خان. (1325ق). راه نجات. طهران: مطبعۀ فاروس.
کاشف‌السلطنه، پرنس دو چای. (1301). [مجلۀ] ممات و حیات. تهران: مطبعۀ مجلس.
کرزن، جرج ناتانیل. (1373). ایران و قضیۀ ایران. (ج1). (غلام‌علی وحید مازندرانی، مترجم). تهران: علمی‌وفرهنگی.
محمود، محمود. (بی‌تا). تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی. (ج8). تهران: اقبال.
مشروح مذاکرات مجلس: (دورۀ اول، 23ربیع‌الاول1326، جلسۀ 262)؛ (دورۀ پنجم، جلسۀ 11).
مصور رحمانی، غلام‌رضا. (1368). کهنه‌سرباز: خاطرات سیاسی و نظامی سرهنگ ستاد غلام‌رضا مصور رحمانی. (1368). تهران: رسا.
هدایت، مهدی‌قلی (مخبرالسلطنه). (1344). خاطرات و خطرات. تهران: زوار.

مقالات

رحمانیان، داریوش؛ یارمهدوی، سارا. (1390). «راه‌آهن ایران در عصر قاجار». فصل‌نامۀ تاریخ اسلام و ایران، ش10، پیاپی 93.
متینی، جلال. (بهار 1378). «دکتر مصدق، راه‌آهن سراسری، و سلطان احمدشاه». ایران‌شناسی، سال 11، ش1.
متینی، جلال. (پاییز 1381). «مخالفت انگلیسی‌ها با راه‌آهن جنوب به شمال ایران». ایران‌شناسی، ش55، صص 467-478.

روزنامه و نشریه

اطلاعات: 21/6/1305؛ 4/8/1305.
ایران نو، 23ربیع‌الاول1328.
ایران، 22/2/1297؛ 26/6/1298؛ 28/8/1298.
حبل‌المتین: 18ذی‌قعدۀ1328ق؛ 22صفر1343ق؛ 15رمضان1343.
راه‌آهن، 1تیرماه1334.
شفق سرخ: 2/10/1303؛ 25/10/1303؛ 5/12/1302؛ 16/10/1303.
کوشش: 10/12/1302؛ 20/9/1303؛ 24/4/1304؛ 10/7/1304؛ 30/10/1304؛ 23/9/1305؛ 3/12/1305؛ 5/12/1305.

منابع خارجی

British Library: India Office Records and Private Papers (IOR): IOR/R/15/1/124; IOR/ Mss Eur F126/109; IOR/L/PS/10/177; IOR/L/PS/18/C122; IOR/L/PS/18/C124.
 Retrieved from: https://www.qdl.qa
-----------------------------------------------------------------------------------
British Documents on Foreign Affairs. (Vol 21). (1991). (Robin Bidwell, Editor). University Publications Of America.
Iran Political Diaries, 1881-1965. (1997). (editors: Robert Michael Burrell; Robert L. Jarman), Oxford: Archive Editions, vol 6-7.
-----------------------------------------------------------------------------------
“A railway engineer’s journeys in Persia”. (1992). Journal of the Royal Central, Asian Society, 9: 2, pp 60-80.
 “Railways in Persia”. (1927). Journal of the Royal Central Asian Society, 14(4).
Bast, Oliver. (2017). “Sheer Madness” or “Railway Politics” Iranian Style? – The Controversy over Railway Development Priorities within the Persian Government in 1919–1920 and British Railway Imperialism”. Iran (journal of the British Institute of Persian Studies), 55(1).
Spring, D. W. (1976). “The Trans-Persian Railway Project and Anglo-Russian Relations, 1909-1914”. The Slavonic and East European Review, Vol. 54, No. 1 (Jan., 1976), pp 60-82.