بررسی و تحلیل روند تأسیس کارخانه‌های تولید اسلحه و فشنگ در دورۀ قاجار (1222-1340ق/1807-1922م)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

3 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

چکیده
شاهان و دولت‌مردان دورۀ قاجار با هدف تقویت نیروهای ارتش و توسعه و پیشرفت صنایع جنگی و هم‌چنین رفع نیازهای ارتش ایران تلاش کردند تا کارخانه‌های نظامیِ تولید اسلحه و فشنگ تأسیس کنند. در راستای این امر مهم، به تأسیس کارخانه‌های اسلحه‌سازی، فشنگ‌سازی و توپ‌ریزی توجه شد و در مقاطعی از دوران حکومت قاجار و در شهرهایی همانند تهران، تبریز و اصفهان تعدادی کارخانۀ نظامی پایه‌ریزی شد.
هدف: بررسی و تحلیل چگونگی احداث کارخانه‌های تولید اسلحه و فشنگ و نیز گزارش فعالیت آن‌ها در دورۀ قاجار.
روش/رویکرد پژوهش: این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و بر منابع کتاب‌خانه‌ای، روزنامه‌ها و اسناد و مدارک آرشیوی مبتنی است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: اگرچه در دوره‌های نخستین حکومت قاجار به‌ویژه در مقاطع زمانی جنگ‌های ایران و روسیه، فعالیت و بازدهی کارخانه‌های نظامی در مسیر درست و مطلوبی قرار نگرفت، ولی از دورۀ ناصرالدین‌شاه نقش کارخانه‌های اسلحه‌سازی و فشنگ‌سازی ملموس‌تر شد؛ تاآن‌جاکه باوجود نبود خودکفایی کامل بخشی از نیازهای ارتش ایران ازطریق همین کارخانه‌ها تأمین شد و واردات اسلحه در مقاطعی کاهش یافت و صنایع نظامی داخلی تاحدودی توسعه یافت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Process of Establishing Gun and Cartridge Factories in the Qajar period (1807-1922): An Analytical Investigation

نویسندگان [English]

  • Adel Shabani Moghadam 1
  • Morteza Dehghan nejad 2
  • Asghar foroughi.Abari 3
1 PhD Student of History of Iran, Department of History, University of Isfahan, Isfahan, I. R. Iran
2 Professor, Department of History, Department of History, University of Isfahan, Isfahan, I. R. Iran
3 Associate Professor, Department of History, University of Isfahan, ,Isfahan, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: Kings and statesmen of the Qajar established military factories and produced weapons and cartridges in order to strengthen the military forces, develop the war industry, and fulfill the needs of the Iranian army. In this regard, some military factories were established in Tehran, Tabriz, and Esfahan. The purpose of this research is to investigate and analyze the performance of these factories from 1807 to 1922.
Method and Research Design:  Library resources including books and newspapers, and archival records were studied and analyzed.
Findings and conclusion:  At the beginning of the Qajar period, especially during the Iran-Russia wars, the performance of military factories was not efficient enough, but from the time of Nasir al-Din Shah, gunfire and cartridge factories played an important role. Despite the lack of self-sufficiency in this field, the factories succeeded in fulfilling some needs of the Iranian army, military equipment imports were reduced, and military industries developed significantly.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shotgun Factory
  • Cartridge Factory
  • Ballistic Factory
  • Military Reform
  • Qajar Period
منابع
اسناد
سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران (ساکما):
1086/295؛ 2118/295؛ 2207/295؛ 2317/295؛ 3381/295؛ 4868/295؛ 7963/295؛ 7967/295.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه. (استادوخ):
(1322ق). کارتن 3، پروندۀ 12، بخش 1؛
(1333ق). کارتن 23، پروندۀ 6، بخش 51؛
(1336ق). کارتن 27، پروندۀ 10، بخش 3 و 12.
کتاب
آدمیت، فریدون. (1351). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون عصر سپه‌سالار. تهران: خوارزمی.
آدمیت، فریدون. (1362). امیرکبیر و ایران. (چ7). تهران: خوارزمی.
آدمیت، فریدون؛ ناطق، هما. (1356). افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشدۀ دوران قاجار. تهران: آگاه.
ادیب‌الملک، عبدالعلی. (1349). دافع‌الغرور. (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: خوارزمی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1374). چهل سال تاریخ ایران (المآثروالآثار). (ج1). (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: اساطیر.
افضل‌الملک، غلام‌حسین. (1361). افضل‌التواریخ. (منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، کوشش‌گران). تهران: تاریخ ایران.
بارل، رابرت مایکل. (1396). یادداشت‌های سیاسی ایران 1260-1344. (ج2/ بخش 1). (محمد صفار و حسن رضایی، مترجمان). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
برادفورد جی، مارتین. (1368). تاریخ روابط ایران و آلمان. (پیمان آزاد و علی امید، مترجمان). تهران: مؤسسۀ پیک ترجمه و نشر.
پولاک، یاکوب ادوارد. (1368). سفرنامۀ پولاک (ایران و ایرانیان). (چ2). (کیکاووس جهانداری، مترجم). تهران: خوارزمی.
تحویل‌دار اصفهانی، میرزاحسین‌خان. (1342). جغرافیای اصفهان: جغرافیای طبیعی و انسانی و آمار اصناف شهر. (منوچهر ستوده، کوشش‌گر). تهران: چاپ‌خانۀ تهران.
ترابی فارسانی، سهیلا. (1384). تجار، مشروطیت و دولت مدرن. تهران: تاریخ ایران.
جمال‌زاده، محمدعلی. (1376). گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
خورموجی، محمدجعفر. (1344). حقایق‌الاخبار ناصری. (ج2). (حسین خدیوجم، مصحح). تهران: زوار.
دروویل، گاسپار. (1365). سفر در ایران. (چ3). (منوچهر اعتمادمقدم، مترجم). تهران: شباویز.
رایت، دنیس. (1368). ایرانیان در میان انگلیسی‌ها. (چ2). (کریم امامی، مترجم). تهران: نشر نو.
روش‌شوار، کنت ژولین دو. (1378). خاطرات سفر ایران. (مهران توکلی، مترجم). تهران: نی.
سپهر، عبدالحسین‌خان. (1368). مرآت‌الوقایع مظفری و یادداشت‌های ملک‌المورخین. (عبدالحسین نوایی، مصحح). تهران: زرین.
طالبوف، عبدالرحیم. (1312ق). سفینۀ طالبی (کتاب احمد). اسلامبول: مطبعۀ اختر.
علی‌بابایی، غلام‌رضا. (1382). تاریخ ارتش ایران. تهران: آشیان.
عیسوی، چارلز. (1388). تاریخ اقتصادی ایران. (چ3). (یعقوب آژند، مترجم). تهران: گستره.
فرمان‌فرما، فیروزمیرزا. (1360). سفرنامۀ کرمان و بلوچستان. (منصوره اتحادیه (نظام مافی)، کوشش‌گر). اصفهان: بابک.
فشاهی، محمدرضا. (1360). تکوین سرمایه‌داری در ایران. تهران: گوتنبرگ.
فلاندن، اوژن. (1324). سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران در سال‌های 1840-1841. (چ2). (حسین نورصادقی، مترجم). تهران: چاپ‌خانۀ روزنامۀ نقش جهان.
فلور، ویلم. (1371). صنعتی‌شدن ایران و شورش شیخ‌احمد مدنی 1900-1925. (ابوالقاسم سری، مترجم). تهران: توس.
کرزن، جورج ناتانیل. (1380). ایران و قضیۀ ایران. (ج1). (چ5). (غلام‌علی وحید مازندرانی، مترجم). تهران: علمی‌وفرهنگی.
لیتن، ویلهلم. (1367). ایران از نفوذ مسالمت‌آمیز تا تحت‌الحمایگی. (مریم میراحمدی، مترجم). تهران: معین.
مستوفی، عبدالله. (1384). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه. (ج1 و ج2). (چ5). تهران: زوار.
مفتون دنبلی، عبدالرزاق. (1351). مآثر سلطانیه: تاریخ جنگ‌های ایران و روس. (غلام‌حسین صدری افشار، کوشش‌گر). تهران: ابن‌سینا.
ممتحن‌الدوله، میرزامهدی‌خان شقاقی. (1353). خاطرات ممتحن‌الدوله. (حسین‌قلی خانشقاقی، مترجم). تهران: امیرکبیر.
نفیسی، سعید. (1335). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر. (ج1). تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی شرق.
مقاله
سریکس. (1350). «فابویه در ایران». (محمود کی، مترجم). مجلۀ بررسی‌های تاریخی، سال ششم، شمارۀ پنجم (پیاپی 36)، صص 109-128.
صحت‌منش، رضا. (1397). «نظام توپ‌خانه در دورۀ قاجار». فصل‌نامۀ مطالعات تاریخی جنگ، سال دوم، شمارۀ دوم (پیاپی 4)، صص 87-114.
علم، محمدرضا؛ حسینی، حمزه. (1397). «بررسی موانع شکل‌گیری ارتش مدرن در نیمۀ نخست حکومت قاجار». فصل‌نامۀ مطالعات تاریخی جنگ، سال دوم، شمارۀ دوم (پیاپی 4)، صص 115-142.
نایب‌پور، محمد. (1385). «تحولات ارتش از عهد قاجار تا پایان سلسلۀ پهلوی». ماه‌نامۀ زمانه، شمارۀ 52، صص 47-64.
روزنامه
روزنامۀ انجمن آذربایجان، 135، (اول).
روزنامۀ ایران، 487، (1299ق).
روزنامۀ حبل‌المتین، 32، (1325ق).
روزنامۀ حبل‌المتین، 40، (1318ق).
روزنامۀ وقایع اتفاقیه، 111، (1269ق).
منابع لاتین
Abdullaev, Z. Z. (1963). Promyshlennosri Zarozhdenie Rabochego Klassa Irana U Kontse. Baku: XLX- Nachale XX UU.
Blau, Otto. (1858). Die commerzielle Zustande Persians.Wien: Decker.
Fraser, James Baillie. (1825). Narrative of a Journey into Khorasan in the Years 1821 & 1822. London: Delhi.
Johnson, John (Lieut. Col). (1818). A Journey from India to England through Persia, Georgia, Russia, Poland and Prussia in the Year 1817. London: Longman, Hurst, Ress, Orme, and Brown.
Wright, Denis. (1977). The English Amongst the Persians During the Qajar Period, 1787-1921. London: Heinemann.