مطالعۀ مفاهیم اسناد دیوانی دورۀ قاجار تا پایان عهد ناصری با هدف مقوله‌بندی و برقراری روابط اصطلاح‌نامه‌ای

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 استادیار زبان‌شناسی همگانی هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات، تهران، ایران

4 استاد گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، ایران

چکیده

هدف: مطالعۀ مفاهیم اسناد دیوانی دورۀ قاجار تا پایان عهد ناصری با هدف مقوله‌بندی و برقراری روابط اصطلاح‌نامه‌ای.
روش/ رویکرد پژوهش: روش پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کمّی و کیفی است. در این روش، ابتدا منابع معتبر تاریخی و ردیف اول دورۀ قاجار مطالعه و بررسی شد و مفاهیم موضوعی اصلی دیوان‌سالاری دورۀ قاجار تا پایان عهد ناصری شناسایی شد. سپس با تحلیل محتوا و چکیدۀ اسناد دیوانی دورۀ قاجار تا پایان عهد ناصری در پایگاه اسناد آرشیو ملی ایران، مفاهیم موضوعی اصلی و فرعی همراه با فراوانی مقوله‌ها و زیرمقوله‌های موضوعی براساس پشتوانۀ سندی و انتشاراتی استخراج شد.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: از 19771 زیرمقولۀ به‌دست‌آمده از اسناد دیوانی، القاب و مناصب دیوانی با 6895 زیرمقوله (9/34 درصد)؛ اصطلاحات دیوانی با 6811 زیرمقوله (2/34 درصد)؛ نهادهای دیوانی با 3445 زیرمقوله (4/17 درصد)؛ عناصر و گونه‌های اسناد دیوانی با 2620 زیرمقوله (3/13 درصد) شناسائی شد. مفهوم القاب و مناصب دیوانی، پربسامدترین مفهوم از مفاهیم اصلی اسناد دیوانی است. این مفهوم  پنج مقوله و 167 زیرمقوله دارد که شامل مقولۀ القاب و مناصب مالی-دیوانی (6/34 درصد)؛ مقولۀ القاب و مناصب درباری-دیوانی (22 درصد)؛ مقولۀ القاب و مناصب نظامی-دیوانی (56/21 درصد)؛ مقولۀ القاب و مناصب دیوانی-دیوانی (55/12 درصد) و مقولۀ القاب و مناصب شرعی-دیوانی و قضایی-دیوانی (25/9 درصد). مناصب مستوفی، مستوفی‌الممالک، صدراعظم، ملا، قراسوران از پربسامدترین نمایه‌های (زیرمقوله‌های) مفهوم القاب و مناصب دیوانی به‌شمار می‌آیند. تمام نمایه‌های موضوعی مفاهیم اصلی اسناد دیوانی با یکدیگر روابط اصطلاح‌نامه‌ای دارند. پربسامدترین مفهوم اسناد دیوانی یعنی القاب و مناصب دیوانی بیشترین ارتباط اصطلاح‌نامه‌ای را با نمایه‌های موضوعی مفهوم نهادهای دیوانی دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A survey of the concepts in Qajarid government documents for establishing thesaurus relations

نویسندگان [English]

  • Sadaf Naeimi 1
  • Fahimeh Babalhavaeji 2
  • Molokossadat HoseiniBeheshti 3
  • Nadjla Hariri 4
1 Ph.D. student in Information Science and Knowledge, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran, I. R. Iran
2 Associate Professor, Department of Information Science and Knowledge, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran, I. R. Iran
3 Assistant Professor of General Linguistics, Iranian Institute of Information and Scientific Documents, Tehran, I. R. Iran
4 professor, Department of Knowledge and Information Science, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, IRAN
چکیده [English]

Purpose: To explore concepts in government documents of Qajarids from early times (1789) until the end of the Naser a-Dinshah reign  (1898) to form categories and subcategories for establishing relations among them.
Method and Research Design: Integrated (cumulative, ie a combination of quantitative and qualitative) content analysis was carried out. Important published historical sources of the period were identified and examined carefully to extract concepts and construct categories and subcategories. Then a purposeful sample was taken from 19000 government archival documents indexed at the National Archives of Iran were selected and contents were analyzed and assigned the categories and subcategories.
Findings and conclusion: 19771subcategories were obtained from archival documents. The highest frequency belonged to titles and beurocratic positions (34.9%),  beurocratic terms (34.2%), government offices (17.4%) elements, and types of documents (13.2%) accordingly. Administrative titles and official positions claimed for 5 categories and 166 subcategories. Categories of titles and financial positions with (34%) occurred the most. Thesaurus relations among subject indexes show the main concepts of governmental documents. All thematic indexes of the main concepts of governmental documents are related to each other.

منابع
کتاب
اجلالی، فرزام. (1373). بنیان حکومت قاجار: نظام سیاسی ایلی و دیوان‌سالاری مدرن. تهران: نشر نی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1363). چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصرالدین‌شاه (المآثروالآثار). (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: اساطیر.
باردن، لورنس. (1375). تحلیل محتوا. (محمد یمنی‌دوزی سرخابی و ملیحه آشتیانی، مترجمان). تهران: دانشگاه شهید بهشتی، مرکز چاپ و انتشارات.
بوث، باربارا؛ بلر، میشل. (1382). اصطلاح‌نامۀ جامعه‌شناسی. (مهوش معترف، مترجم). تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.
خسروی، فریبرز؛ قدیمی، نرگس. (1385). اصطلاح‌نامۀ فرهنگی فارسی «اصفا». (ویرایش 2). تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
رضائی، امید. (۱۳۸۹). درآمدی بر اسناد شرعی دورۀ قاجار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سلیمانی، کریم. (1379). القاب رجال دورۀ قاجاریه. تهران: نشر نی.
شجیعی، زهرا. (1355). وزارت و وزیران در ایران: مطالعه ازنظر جامعه‌شناسی سیاسی. تهران: دانشگاه تهران.
قوام، عبدالعلی. (1384). چالش‌های توسعۀ سیاسی. تهران: نشر قومس.
کریپندورف، کلوس. (1383). تحلیل محتوا: مبانی روش‌شناسی. (هوشنگ نایبی، مترجم). تهران: نشر نی.
کلیولند، دونالد. (1385). درآمدی بر نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی. (سیدمهدی حسینی، مترجم). تهران: چاپار.
مدرسی، یحیی؛ سامعی، حسین؛ صفوی مبرهن، زهرا. (1381). فرهنگ اصطلاحات دورۀ قاجار: قشون و نظمیه. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
مستوفی، عبدالله. (۱۳۸۸). شرح زندگانی من. (ج1). (چ6). تهران: زوار.
ورهرام، غلام‌رضا. (1385). نظام سیاسی و سازمان‌های اجتماعی ایران در عصر قاجار. تهران: معین.
 
مقاله
اصنافی، امیررضا؛ پاک‌دامن نائینی، مریم. (۱۳91). «تحلیل واژه‌نامه‌ها و اصطلاح‌نامه‌های پیوسته در حوزۀ مدیریت اسناد و آرشیو». فصل‌نامۀ گنجینۀ اسناد، تابستان شمارۀ 22 (2)، صص ۱28-۱41.
 جانی‌پور، محمد؛ لطفی، سیدمهدی. (1394). «نقش آیات اخلاقی قرآن کریم در تدوین نظام هدایت فردی و اجتماعی». فصل‌نامۀ تحقیقات علوم قرآنی، 12(2)، صص 27-53.
حسومی، طاهره؛ نوشین‌فرد، فاطمه؛ حسینی بهشتی، ملوک‌السادات؛ باب‌الحوائجی، فهیمه؛ حریری، نجلا. (۱۳۹۷). «مطالعۀ مفاهیم اخلاق اجتماعی قرآن کریم به‌منظور مقوله‌بندی آیات». فصل‌نامۀ پژوهش اجتماعی، 10 (39)، صص 173-188.
زاهدی، شمس‌السادات؛ تنکابنی، حمید. (1388). «درآمدی بر ریشه‌شناسی نهاد دیوان‌سالاری ایران در دورۀ اول قاجار». فرهنگ، دورۀ 22، شمارۀ 3، (پیاپی 71)، صص 109-146.
سام، علی. (1393). «اصحاب فرمان‌نویسی در عهد قاجار». فصل‌نامۀ گنجینۀاسناد، 24 (1)، صص 6-20.
 
قائدی، محمدرضا؛ گلشنی، علی‌رضا. (۱۳۹۵). «روش تحلیل محتوا، از کمی‌گرایی تا کیفی‌گرایی». فصل‌نامۀ روش‌ها و مدل‌های روان‌شناختی، سال هفتم، شماره بیست‌وسه، بهار ۹۵، صص ۵۷-۸۲.
کریمی، المیرا؛ بابایی، محمود؛ حسینی بهشتی، ملوک‌السادات. (۱۳۹8). «بررسی ویژگی‌های معنایی و هستی‌شناسانۀ نظام‌های بازیابی اطلاعات مبتنی‌بر اصطلاح‌نامه و هستی‌شناسی». پژوهش‌نامۀ پردازش و مدیریت اطلاعات، دورۀ 34، شمارۀ 4، (پیاپی 98)، صص 1584-1610.
محمدی، امین؛ ثمرۀ حسینی، مرضیه. (1394). «تحلیل ساختار برات‌های دیوانی دورۀ قاجار». فصل‌نامۀ گنجینۀ اسناد، سال 25، شمارۀ 4، (پیاپی 100)، صص 6-31.
محمودی، مهدی؛ توکلی‌زادۀ راوری، محمد. (1395). «ترسیم نقشۀ موضوعی اسناد جنگ تحمیلی: مطالعۀ موردی وصیت‌نامۀ فرماندهان پاسدار شهید استان کرمان». فصل‌نامۀ گنجینۀ اسناد، سال 26، شمارۀ 4، (پیاپی 104)، صص 82-93.
پایان‌نامه
باغستانی، ساناز. (1389). «بررسی وضعیت تنظیم و توصیف اسناد در گنجینۀ اسناد ملی ایران». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
ترکاشوند، فتانه. (1394). «ارائۀ الگوی پیشنهادی برای تدوین اصطلاح‌نامۀ آرشیو ملی ایران». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات تهران، تهران.
دهسرایی، زهرا. (1393). «امکان‌سنجی طرح تدوین اصطلاح‌نامۀ مطالعات زنان و خانواده براساس استاندارد BS Iso 25964-1». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال.
کشاورز افشار، منصوره. (1392). «طرح تدوین اصطلاح‌نامۀ مواد موزه‌ای». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان.
نعیمی، صدف (1390). «بررسی وضعیت نمایه‌سازی اسناد آرشیوی مکتوب در مراکز آرشیوی شهر تهران از دیدگاه نمایه‌سازان با تأکید بر شیوه و کیفیت نمایه‌سازی اسناد آرشیوی». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات تهران، تهران.
وفایی، عبدالرضا. (1373). «طبقه‌بندی اسناد در سازمان اسناد ملی ایران». پایان‌نامۀ کارشناسی، سازمان اسناد ملی ایران، تهران.
 

Boer, V; Priem, Matthias; Hildebrand, Michiel; Verplancke, Nico; de Vries, Arjen; Oomen, Johan. (2016). “Exploring Audiov