احیای آداب سندپردازی صفوی در دورۀ جانشینان نادرشاه (1160-1210ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

هدف: تبیین احیای سنت‌ها و آداب سندپردازی صفوی در فرمان‌های صادرشده ازسوی جانشینان نادرشاه به‌عنوان یکی از موارد واکنش آنان به مقابلۀ نادرشاه با یادمان‌های صفوی.
روش/ رویکرد پژوهش: داده‌ها از اسناد آرشیوی و منابع کتابخانه‌ای استخراج شده‌است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: نادرشاه افشار همواره در طول دوران قدرت خود با مشکل خاطرۀ مشروعیت خاندان صفوی مواجه بود و به‌طرق گوناگون می‌کوشید تا با این خاطره مقابله کند. به این منظور، او آداب و سنن اداری صفوی را کم‌اثر و محو کرد. اما جانشینان او تلاش کردند تا برای همراه‌ساختن افکار عمومی با  خود، شعار بازگشت به الگوهای صفوی را سردهند. جنبه‌ای از این بازگشت را در سنت‌های تولید اسناد دیوانی می‌توان مشاهده کرد. فرمان‌های این جانشینان دربردارندۀ عناصر و الگوهای سندپردازی صفوی اعم از ممتازنویسی، تکرار سجع مُهرهای صفوی، احیای سنّت تولید نشان و بزرگداشت یاد و نام شاهان صفوی در متن اسناد است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Revival of Safavid style of official records production by the successors of Nadir-Shah Afshar (1747-1796)

نویسنده [English]

  • Mahya Shoeibi Omrani
Assistant Professor, Department Of History, University of Tehran, Tehran, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: Nadir-Shah banned official decrees to follow Safavid style. However, his successors revived the style. This paper discusses the reasons for that revival.
 
Method and Research Design: Archival records and library materials were examined to collect data.
 
Findings and Conclusion: Nadir-Shah faced with the memory of Safavids legitimacy throughout his reign. He took certain measures to wipe it away, including eliminating administrative traditions. In spite of that, his successors tried to revive Safavid tradition in order to gain the support of the public in their policies. One aspect of that was the revival of Safavid’s court traditions in preparing official decrees. The decrees issued by them contain elements and models of Safavids such as headers and design, the wording on seals, the tradition of Neshan, and paying respect to Safavid kings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nadir-Shah
  • Afsharids
  • Safavids
  • decrees
منابع
اسناد
سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران (ساکما): 1039/296؛ 336/997.
کتاب‌خانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران: 9177.
نسخۀ خطی
کُرّاسة المعی. افضل‌الملک غلام‌حسین‌خان ادیب شیرازی متخلص به المعی. کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)، جلد اول، شمارۀ بازیابی 9450.
کتاب
آرونوا، ماریانا روبنوونا؛ اشرافیان، کلارا زرماروونا. (1356). دولت نادرشاه افشار. (چ1). (حمید امین، مترجم). تهران: شبگیر.
استرآبادی، میرزامهدی‌خان. (1341). جهانگشای نادری. (چ1). (عبدالله انوار، مصحح). تهران: انجمن آثار ملی.
استرآبادی، میرزامهدی‌خان. (1366). دُرّۀ نادره. (چ1). (جعفر شهیدی، مصحح). تهران: انتشارات علمی‌وفرهنگی.
اوتر، ژان. (1363). سفرنامه. (چ1). (علی اقبالی، مترجم). تهران: جاویدان.
بازن، پادری. (1340). نامه‌های طبیب نادرشاه. (چ1). (علی‌اصغر حریری، مترجم). تهران: انجمن آثار ملی.
بیات، نصرالله. (1383). گزیده‌ای از منشآت میرزامحمدمهدی‌خان استرآبادی منشی‌الممالک نادرشاه افشار. (چ1). تهران: مرکز اسناد و خدمات پژوهشی.
پری، جان. (1368). کریم‌خان زند (تاریخ ایران بین سال‌های 1747-1779). (چ1). (علی‌محمد ساکی، مترجم). تهران: نشر نو.
توحّدی، کلیم‌الله. (1382). نادر صاحب‌قران؛ نادرشاه برمبنای اسناد خطی. (چ1). سنندج: ژیار.
حدیث نادرشاهی. (1356). (چ1). (رضا شعبانی، مصحح). تهران: دانشگاه ملی ایران.
حزین لاهیجی، شیخ‌محمدعلی. (1375). تاریخ و سفرنامۀ حزین. (چ1). (علی دوانی، مصحح). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
رشتیانی، گودرز. (1394). گزیدۀ احکام و فرامین شاهان ایران به حکام قفقاز. (ج3). (چ1). تهران: وزارت خارجه، ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی.
رضوی، میرزامحمدباقر. (1352). شجرۀ طیبه. (چ1). (محمدتقی مدرس رضوی، کوشش‌گر). بی‌نا.
ساروی، محمد فتح‌الله بن محمدتقی. (1371). تاریخ محمدی «احسن‌التواریخ». (چ1). (غلام‌رضا طباطبایی مجد، مصحح). تهران: امیرکبیر.
شعبانی، رضا. (1369). تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه. (ج2). (چ2). تهران: نوین.
فلسفی، نصرالله. (1342). چند مقالۀ تاریخی و ادبی. (چ1). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قائم‌مقامی، جهانگیر. (1394). مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی. (چ2). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قدوسی، محمدحسین. (1339). نادرنامه. (چ1). بی‌جا: انجمن آثار ملی خراسان.
قزوینی، ابوالحسن‌بن‌ابراهیم. (1367). فوایدالصفویه: تاریخ سلاطین و امرای صفوی پس‌از سقوط دولت صفویه. (چ1). (مریم میراحمدی، مصحح). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
کریم‌زادۀ تبریزی، محمدعلی. (1385). مهرها، طغراها و فرمان‌های پادشاهان ایران. (چ1). لندن: مؤلف.
گلستانه، ابوالحسن بن محمدامین. (1356). مجمل‌التواریخ. (چ1). (محمدتقی مدرس رضوی، مصحح). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مدرسی طباطبایی، حسین. (1361). برگی از تاریخ قزوین. (چ1). قم: کتاب‌خانۀ آیت‌الله مرعشی.
مرعشی صفوی، میرزامحمدخلیل. (1362). مجمع‌التواریخ: در تاریخ انقراض صفویه و وقایع بعد تا سال 1207 هجری قمری. (چ1). (عباس اقبال، مصحح). تهران: کتاب‌خانۀ سنایی، کتاب‌خانۀ طهوری.
مروی، محمدکاظم. (1364). عالم‌آرای نادری. (ج 1، 2، 3). (محمدامین ریاحی، مصحح). تهران: زوار.
نوایی، عبدالحسین. (1368). نادرشاه و بازماندگانش همراه با نامه‌های سلطنتی و اسناد سیاسی و اداری. (چ1). تهران: زرین.
هنوی، جونس. (1393). زندگی نادرشاه. (چ5). (اسماعیل دولتشاهی، مترجم). تهران: شرکت انتشارات علمی‌وفرهنگی.
مقاله
ادریسی آریمی، مهری. (پاییز 1373). «فتح‌علی‌خان قاجار از شاه‌سلطان‌حسین تا نادرشاه». گنجینۀ اسناد، شمارۀ 10، صص 22-27.
اوری، پیتر. (1391). «نادرشاه و میراث افشاری». چاپ‌شده در کتاب: تاریخ ایران کمبریج، جلد 7، قسمت اول: از نادرشاه تا زندیه. (تیمور قادری، مترجم). تهران: مهتاب، صص 5-106.
رابینو، یاسنت لویی. (بهار 1388). «مهرهای دوران صفوی». (سیدمحمدحسین مرعشی، مترجم). پیام بهارستان، دورۀ دوم، شمارۀ 3، (پیاپی 83)، صص 887-894.
سلطان‌القُرّائی، جعفر. (بهمن 1335). «فرمانی از نادرشاه». یغما، سالن هم، شمارۀ 11، (پیاپی 103)، صص 504-506.
سمسار، محمدحسن. (اردیبهشت 1347). «فرمان‌نویسی در دورۀ صفویه، قسمت دوم». بررسی‌های تاریخی، سال سوم، شمارۀ 1، صص 59-84.
سیدرضوی، نسرین. (بهار و تابستان 1389). «مهر شاهان صفوی (شکل، نقش و مضمون)». مطالعات هنر اسلامی، شمارۀ 12، صص 129-141.
شیخ‌الحکمایی، عمادالدین. (بهار و تابستان 1390). «ادب ممتازنویسی و سیر تحول آن در اسناد دورۀ اسلامی ایران». پژوهش‌های علوم تاریخی، دورۀ 3، شمارۀ 1، صص 83-110.
طاهری شهاب، سیدمحمد. (مرداد 1344). «سجع مهر سلاطین و شاه‌زادگان و صدور ایران». وحید، شمارۀ 20، صص 41-49.
فرزانه‌پور، غلام‌رضا. (1339). «فهرست اسناد و فرامین و مکاتبات تاریخی مجموعۀ آقای حسین شهشهانی...». نشریۀ کتاب‌خانۀ مرکزی دانشگاه تهران دربارۀ نسخه‌های خطی، شمارۀ 1، صص 228-270.
قائم‌مقامی، جهانگیر. (مهر و آبان 1348). «مهرها، طغراها و توقیع‌های پادشاهان ایران از ایلخانان تا پایان قاجاریه». بررسی‌های تاریخی، سال 4، دفتر 5، (شمارۀ 22)، صص 17-68.
کریمیان، علی. (بهار و تابستان 1376). «بازخوانی چند فرمان نادرشاه». گنجینۀ اسناد، (شمارۀ 25 و 26)، صص 12-22.
کیوانی، مهدی. (1393). «ایران در عصر افشاریان». چاپ‌شده در کتاب: تاریخ جامع ایران، (ج11). (کاظم موسوی بجنوردی، ناظر). تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، صص 553-656.
محبوب، الهه؛ خسروبیگی، هوشنگ. (بهار 1394). «بررسی ساختار سندی و محتوایی فرمان‌های نادرشاه افشار و مقایسۀ آن با فرمان‌های دورۀ شاه‌سلطان‌حسین صفوی». گنجینۀ اسناد، دورۀ 25، شمارۀ 1، صص 6-27.
مظاهری، علی. (تیر 1331). «مهرهای پادشاهان ایران». یغما، سال پنجم، شمارۀ 4، (پیاپی 49)، صص 162-166.
موسوی دالینی، جواد. (بهار 1398). «مضامین و شعائر مذهبی منقور بر سکه‌های دورۀ افشاریه». مطالعات تاریخ اسلام، شمارۀ 40، صص 149-172.
منابع لاتین
Kostikyan, k. p. (2008). Persian Documents of Matenadaran: Decrees. Volume IV (1734-1797). Yerevan: NAIRI.