نقش مهندس آلبرت کاستگرخان در توسعۀ ایران دورۀ قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه تاریخ، دانشگاه جیرفت، جیرفت، ایران

چکیده

هدف: دولت قاجار، تنها راه برون‌رفت از اوضاع نابه‌سامان کشور را نوسازی بخش‌های مختلف کشور، به‌ویژه در حوزۀ اقتصادی و وضع قوانین جدید در راستای عملی‌شدن این اهداف می‌دانست. راه‌سازی، به‌عنوان پایه و اساس چرخۀ صنعتی‌شدن، و تولید و فروش، به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه، مدنظر اندیشه‌گران و سیاست‌مداران قاجاری قرار داشت؛ بنابراین، نیاز به تخصص مهندسان اروپایی، استخدام آلبرت کاستگرخان از اتریش را برای استفاده در بخش راه شوسه و راه‌آهن به‌دنبال داشت. بررسی برنامه‌ها و اقدامات کاستگرخان[1]، مهندس اتریشی در توسعۀ خطوط ارتباطی در ایران دورۀ قاجار هدف این مقاله است.
روش / رویکرد پژوهش: این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوا و براساس تحلیل اسناد و مدارک آرشیوی انجام شده‌است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: در جریان مذاکرات نمایندگان ایران در اروپا، در فاصلۀ سال‌های 1270-1280ق/ 1853-1863م مذاکراتی با گروهی از مهندسان جاده‌سازی و راه‌آهن‌سازی انجام شد تا از آن‌ها به‌عنوان پیشرو در مهندسی فنی استفاده شود. درنتیجه مسیو آلبرت کاستگر از اتریش و بارون دونرمان[2] از فرانسه استخدام و راهی ایران شدند. آلبرت کاستگر با سفر به نقاط گوناگون ایران و جمع‌آوری اطلاعاتی مهم، سیاست‌های کلی راه‌سازی دولت ایران را ترسیم کرد و در اختیار دولت قاجار قرار داد. می‌توان او را پایه‌گذار مهندسی راه در ایران دانست. کاستگرخان راه‌های شوسۀ تهران-کرمانشاه، تهران-آمل و مشهد-قوچان را ساخت و طرح‌های راه‌آهن و سدسازی‌های گوناگونی به دولت ناصرالدین‌شاه پیشنهاد داد. اقدامات کاستگرخان  ناکام ماند و وقتی او ایران را ترک می‌کرد، جاده‌های کشور وضعیت مناسبتری نداشت. نظام سیاسی کهنۀ ایران، مشکلات امنیتی از جانب روسیه و انگلستان و قدرت‌های داخلی، اقتصاد دولتی، و فساد دیوانی از عوامل این ناکامی بود.



1. General Gasteiger-Khan


2. Baron de Norman

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The role of engineer Albert Gasteiger-Khan in developing in Iran during the Qajar period

نویسنده [English]

  • Mahdi Vazini Afzal
Assistant Professor, Department of History, University of Jiroft,, Jiroft, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: This paper reports the work of Austrian Albert Gasteiger, who came to Iran in mid 19th century to help with the development of roads.
Method and Research Design: Archival documents are examined to collect data for this paper.
Findings and Conclusion: The Qajarid government viewed construction of roads essential for further the development of the nation. Following lengthy negotiations with the Iranian diplomatic delegation in Europe, Albert Gasteiger, an Austrian civil engineer, and Baron Donnermann from France were recruited to draft plans for construction roads and railroads in Iran. Albert Gasteiger traveled to   Iran and visited different parts of the country. He drafted general policies for the Iranian government oversaw the construction of Tehran-Kermanshah, Tehran-Amol, and Mashhad- Quchan roads. Also, he proposed the construction of a number of railway and dams project to  Nasser-al-Din Shah. However, inefficiency of the political system, corruption,  local influences, and insecurity caused by Russian and British interference led to the failure of the government to implement the palns fully.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Road construction
  • Gasteigerkhan
  • development
  • Nasir al-Din Shah
منابع
سازمان اسناد وزارت امور خارجه (استادوخ):
1277ق، کارتن 9، پروندۀ 1، شماره‌سند 4: «سواد قرارنامۀ استخدام مهندس اتریشی به‌نام آلبرت کاستگر برای خدمت در نظام».
1277ق، کارتن 9، پروندۀ 9، شماره‌سند 4: «قرارنامۀ استخدام مهندس البر قصه قر (کاستیگر) اتریشی ازسوی دولت ایران(فرستنده میرزاسعیدخان مؤتمن‌الملک)».
1281ق، کارتن 11، پروندۀ 6، شماره‌سند 1 و 2: «امتیازنامۀ راه شوسه از تبریز به کنار ارس برای تردد عرابه و کالسکه».
1284ق، کارتن 12، پروندۀ 1-9، شماره‌سند 22: «توضیح درمورد ساوالان‌خان».
1286ق، کارتن 13، پروندۀ 28، شماره‌سند 6: «قرارداد استخدام آلبرت کاستیگر به‌عنوان مهندس تلگراف در وزارت جنگ ایران و تضمین پرداخت حقوق وی ازسوی کامران‌میرزا نایب‌السلطنه (سند به زبان فرانسه)».
1289ق، کارتن 14، پروندۀ 1، شماره‌سند 7: «نامه‌ای راجع‌به تأسیس بانک و راه‌آهن و تلاش‌های ملکم‌خان در انعقاد این قرارداد و رضایت‌مندی از ساوالان‌خان».
1294ق، کارتن 15، پروندۀ 33، شماره‌سند 16-19: «سواد قرارنامه میان حسین‌خان سپه‌سالار و کاستگرخان سرتیپ، برای استخدام در وزارت جنگ».
1296ق، کارتن 16، پروندۀ 16، شماره‌سند 14: «قرارنامۀ استخدام کاستگر به‌عنوان مهندس در وزارت امور خارجه در 5 ماده».
1298ق، کارتن 25، شماره‌سند 311: «وضعیت پرداخت حقوق ماموران اتریشی در ایران».
1312ق، کارتن 25، پروندۀ 6، شماره‌سند 1-6: «انعقاد قرارداد راه شوسه از دارالخلافه الی خانقین مابین دولت ایران و مسیو فلیکس مورال، تبعۀ آلمان».
فهرست اسناد مکمل قاجاریه:
کارتن 33، شماره‌سند 391، بدون تاریخ، ج33، ص180.
کارتن 107، شماره‌سند 61-65؛ بدون تاریخ، ج107، ص412.
کارتن 114، شماره‌سند 130، بدون تاریخ، ج114، ص23.
سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران (ساکما)
آلبوم بیوتات:
آلبوم بیوتات، آلبوم 586، شماره‌سند 7884/295، برگ 171: «گزارش تسطیح راه شوسۀ مشهد به قوچان».
آلبوم بیوتات، آلبوم 543، شناسۀ سند 7976/295، برگ 13: «درخواست کاستگرخان از ناصرالدین‌شاه جهت سپردن تمام اختیارات راه‌سازی قوچان به مشهد به او».
آلبوم بیوتات، آلبوم 543، شناسۀ سند 7976/295، برگ 16: «راپورت زین‌العابدین به امین‌السلطان صدراعظم بابت شروع کار راه شوسۀ مشهد به قوچان و حقوق مهندسین».
آلبوم بیوتات، آلبوم 543، شناسۀ سند 7976/295، برگ 176: «نامۀ کاستگرخان از مشهد به ناصرالدین‌شاه درجهت حمایل و ترفیع و غیره».
آلبوم بیوتات، آلبوم 548، برگ 40، 54، 90، 96، 258: «گزارش میرزازین‌العابدین مهندس به رکن‌الدوله، حاکم خراسان راجع‌به پیشرفت راه شوسۀ مشهد به قوچان».
آلبوم بیوتات، آلبوم 631، شناسۀ سند 7976/295، برگ 4: «نامۀ کاستگرخان از مشهد به ناصرالدین‌شاه و گلایه از شرایط موجود».
آلبوم بیوتات، آلبوم شمارۀ 1508/232، 1512/232، 1513/232: برگ 1-6: «حوالجات امین‌السلطان به راه‌سازی».
آلبوم بیوتات، آلبوم شمارۀ 548/2، شماره‌سند 7797/295، برگ 136: «واگذاری امتیاز شوسۀ راه قوچان به ملک‌التجار».
آلبوم بیوتات، آلبوم 543/2، شناسۀ سند 7809/295، برگ 13: «نوشتجات صاحب‌منصبان دورۀ ناصری».
ساکما، شناسۀ سند 797/295، برگ 1: «دست‌خط ناصرالدین‌شاه به شرکت وزیر امور خارجه در پروژۀ ساخت راه‌آهن طهران به حرم عبدالعظیم».
ساکما، شناسۀ سند 7993/295، برگ 201: «نامۀ کاستکرخان مهندس‌باشی و سرتیپ‌اول دولت علیّۀ ایران به ناصرالدین‌شاه».
ساکما، شناسۀ سند 19290/296، برگ 1-8: «احکام نایب‌السلطنه کامران‌میرزا درخصوص انتصاب محمدحسین‌میرزا مهندس».
نسخه‌های خطی
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1307ق). قانون تسهیل ساختن طرق و شوارع. کتاب‌خانۀ آستان قدس رضوی مشهد، شماره‌بازیابی 4380، شمارۀ مدرک 597 الف 7/625.
اعطای امتیاز حقوق به بارون رویترز در تأسیس کمپانی ایران و انگلیس به‌جهت راه‌آهن. کتاب‌خانۀ ملی ایران، شماره‌بازیابی 32496-5، برگ 211-223.
دونرمان، بارون. (1296ق). تاریخ راه‌آهن. (میرزا هارتون، مترجم). کتاب‌خانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران، کد دستیابی 41-ب.
کاستگرخان و کریم‌خان، مترجمان؛ میرزا هدایت‌الله منشی نظام، کاتب. (1296ق). قانون مشق نظامی. چاپ سنگی. طهران: بی‌نا.
منابع مطالعاتی
کتاب
آدمیت، فریدون. (1351). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون عصر سپه‌سالار. تهران: خوارزمی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1367). تاریخ منتظم ناصری. (ج3). (محمداسماعیل رضوانی، مصحح و حاشیه‌نویس). تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1371). روزنامۀ خاطرات. (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1374). چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصرالدین‌شاه: تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر و آلاثار. (ج1). (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: اساطیر.
برادفورد، مارتین. (1368). تاریخ روابط ایران و آلمان. (پیمان آزاد و علی امید، مترجمان). تهران: مؤسسۀ پیک ترجمه و نشر.
بروگش، هینریش. (1367). سفری به دربار سلطان صاحب‌قران. (ج2). (محمدحسین کردبچه، مترجم). تهران: اطلاعات.
ترکمان، اسکندربیک. (1377). تاریخ عالم‌آرای عباسی. (ج3). (محمداسماعیل رضوانی، مصحح). تهران: دنیای کتاب.
حاج‌سیاح، علی‌بن‌محمدرضا. (1346). خاطرات حاج‌سیاح یا دورۀ خوف و وحشت. (حمید سیاح، کوشش‌گر؛ سیف‌الله گلکار، مصحح). تهران: انتشارت ابن‌سینا.
رضاقلی‌میرزا قاجار؛ سرابی، حسین‌بن‌عبدالله. (1373). سفرنامۀ رضاقلی‌میرزا نایب‌الایاله. (اصغر فرمانفرمایی قاجار، مصحح). تهران: اساطیر.
سرنا، کارلا. (1362). سفرنامۀ مادام کارلا سرنا: آدم‌ها و آیین‌ها در ایران. (علی‌اصغر سعیدی، مترجم). اصفهان: کتاب‌فروشی زوار.
عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا سالور. (1374). روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه. (ج1). (مسعود سالور و ایرج افشار، کوشش‌گران). تهران: اساطیر.
فرمانفرما، عبدالحسین‌میرزا. (1382). مسافرت‌نامۀ کرمان و بلوچستان. (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: اساطیر.
فرمانفرما، فیروزمیرزا. (1360). سفرنامۀ کرمان و بلوچستان. (منصوره اتحادیه و سعاد پیرا، مصححان). تهران: نشر تاریخ ایران.
کرزن، جرج. (1362). ایران و قضیۀ ایران. (ج1). (وحید مازندرانی، مترجم). تهران: انتشارات علمی‌وفرهنگی.
ممتحن‌الدولۀ شقاقی، میرزامهدی‌خان. (1362). خاطرات ممتحن‌الدوله: زندگی‌نامۀ میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدولۀ شقاقی. (حسین‌قلی خانشقاقی، کوشش‌گر). تهران: امیرکبیر.
ناصرالدین‌شاه. (1372). شهریار جاده‌ها: سفرنامۀ ناصرالدین‌شاه به عتبات. (محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی، مصححان). تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
ناصرالدین‌شاه. (1379). روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر دوم فرنگستان. (فاطمه قاضیها، مصحح). تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
ناصرالدین‌شاه. (1381). سفرهای ناصرالدین‌شاه به قم؛ (1266- 1309ق). (فاطمه قاضیها، کوشش‌گر). تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
ویلس، چارلز جیمس. (1363). تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه. (سیدعبدالله، مترجم؛ جمشید دودانگه و مهرداد نیک‌نام، کوشش‌گران). تهران: زرین.
هاشمیان، احمد (ایرج). (1379). تحولات فرهنگی ایران در دورۀ قاجاریه و مدرسۀ دارالفنون. تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب.
مقاله
دهقان، منوچهر. (مهر و آبان 1348). «نظام ناصری». بررسی‌های تاریخی، شمارۀ 22، صص 147-150.
نوروزمرادی، کوروش. (تابستان 1388). «گزارش ملامحمد در سال 1259 شمسی از شهرستانک تا کلاردشت و کجور». پیام بهارستان، دورۀ دوم، سال دوم، شمارۀ 4، صص 477-502.
وزین‌افضل، مهدی؛ نورائی، مرتضی؛ جعفری، علی‌اکبر. (1395). «سیاست‌ها و چالش‌های ناصرالدین‌شاه در توسعۀ راه مازندران». فصل‌نامۀ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دورۀ 10، شمارۀ 19، صص 235-260.
منابع لاتین
Gasteiger, Albert Joseph. (1863). “Rundreise durch die nördlichen Provinzen Persiens”. Zeitschrift für allgemeine Erdkunde, N.S. 12, Berlin, pp 341-356.
Gasteiger, Albert Joseph. (1881). Von Teheran nach Belutschistan. Innsbruck.
Gasteiger, Felix. (1949). General Gasteiger-Khan: Ein Tiroler in Persien. Schlern Schriften 66. Innsbruck.
Pohanka, Reinhard; Thurner, Ingrid. (1988). Der Khan aus Tirol: Albert Joseph Gasteiger, Freiherr von Ravenstein und Kobach, Diplomat, Ingenieur und Forschungsreisender am persischen Hof (1823-1890). Wien.
Personalstand des Ferdinandeums. (1886/7). Allerhöchster Proteetor: Seine apostolische Majestat der Kaiser Franz Josef. Protector-stellvertreter: se. Kaiserl. Hoheit Carl Ludwig, Erzherzog von Oesterreich. U. S. W.
Praxmarer, Hieronymus. (2013). Albert Gasteiger Khan (1823-1890): Reisebriefe aus Persien nach Tirol, Universitätsverlag Wagner, Innsbruck.
Slaby, Helmut. (1982). “Bindenschild und Sonnenlöwe: Die Geschichte der österreichisch-iranischen Beziehungen bis zur Gegenwart”. in: I. Slawinski and J. P. Strelka (Hrsg): Viribus Unitis, Bern etc. S. pp 337-350.