ساختارشناسی ذمّه‌نامه‌های دورۀ قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران، تهران، ایران، (نویسندۀ مسئول)

2 کارشناس ارشد اسناد و مدارک آرشیوی و نسخه‌شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

هدف: ذمّه‌نامه سندی است حاکی از تعهد مدیون به پرداخت وجه نقد یا پرداخت جنس یا تعهد به فعلی معین. ذمّه‌نامه‌ها جزو اسناد شرعی و مردمی‌اند و در دورۀ قاجار در همۀ سطوح زندگی مردم استفاده می‌شده‌اند و درعین سادگی، ساختاری خاص داشته‌اند. این مقاله نتیجه بررسی ساختارهای شکل  و محتوای  آنها را گزارش می‌کند.
روش/ رویکرد پژوهش:   داده‌ها از  50  ذمّه‌نامه که در آرشیو  ملی ایران نگهداری می شود  و منابع کتابخانه‌ای گردآوری شده است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: ذمّه‌نامه‌ها اسنادی ساده‌اند که ساختار   و محتوای آن‌ها در سراسر دوران قاجار، تغییر  مهمی نکرد. از لحاظ ساختار،  ذمه‌نامه‌ها دو بخش شامل متن و حاشیه  با اجزای مربوطه دارند. محتوای ذمه‌نامه‌ها از  نام و شهرت طرفین عقد، مقدار بدهی، زمان تسویه‌حساب، نحوۀ پرداخت، شروط ضمن عقد و... تشکیل می‌شود. با ورود صنعت چاپ و با آغاز حکومت پهلوی، این اسناد به‌ویژه ازنظر ساختار ظاهری تفاوت‌هایی چشمگیر با ذمّه‌نامه‌های دوران قاجار پیدا کردند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The documentary investigation of Zemmehnamehs in Qajar period

نویسندگان [English]

  • Hasan Zandiyeh 1
  • Zohreh Ahmadian 2
1 Assistant Professor, Department of History, University of Tehran, Tehran, I. R. Iran,(Corresponding Author)
2 MA in Archival and Manuscript Documents, University of Tehran, Tehran, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: Zemmeh-nameh (obligation letter) is a deed or document that makes one liable to take certain action (mostly payment). This paper examines the structurs and contents such documents.
Method and Research Design: 50 such documents held by National Archives are Iran are analysed. Library materials were also consulted to collect data.
Findings and Conclusion: The structure consists of text and margin, each containing special elements. The content bears full name of both parties, the amount of debt or other kind of obligation, payment time and method, terms of contract. Zemmeh-nameh remained unchanged in content and form throughout the Qajarid eara (1789-1925). Only after the introduction of print technology and the beginning of Pahlavi era they were changed both in form and content.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajarids
  • Legal Documents
  • Zemmeh-nameh
منابع
اسناد
سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران (ساکما): 24828-296؛ 25647-296؛ 26359-296؛ 26360-296؛ 27157-999؛ 27315-999؛ 27333-999؛ 27779-999؛ 28194-999؛ 28232-999؛ 28737-999؛ 28748-999؛ 28757-999؛ 29554-999؛ 30515-999؛ 31157-999؛ 32170-999.
کتاب
افشار، ایرج. (1390). کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1367). ترمینولوژی حقوق؛ حاوی اصطلاحات: رشته‌های حقوق، علوم سیاسی و اقتصادی و تاریخ حقوق و رشته‌های مختلف فقه اسلامی. تهران: کتاب‌خانۀ گنج دانش.
خویی، سیّد ابوالقاسم. (1392). منهاج‌الصّالحین. (ج2). بیروت: دارالغدیر، للطباعه و النّشر و التوزیع.
دهخدا، علی‌اکبر. (1372). لغت‌نامۀ دهخدا. (ج1). تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
دیانت، ابوالحسن. (1367). فرهنگ تاریخی سنجش‌ها و ارزش‌ها. (ج2). تبریز: نیما.
رضایی، امید. (1390). درآمدی بر اسناد شرعی دورۀ قاجار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صفری آق‌قلعه، علی. (1390). نسخه‌شناخت (پژوهشنامۀ نسخه‌شناسی نسخ خطّی فارسی). (ایرج افشار، مقدمه‌نویس). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
صفی‌نژاد، جواد. (1387). کوششی در آموزش خط سیاق. تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران.
عمید، حسن. (1357). فرهنگ عمید، فرهنگ مفصل و مصور. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
قائم‌مقامی، جهانگیر. (1350). مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی. تهران: انتشارات انجمن آثار ملّی.
مایل هروی، نجیب. (1380). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطّی. تهران: بهارستان، کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی.
میرزاابوالقاسمی، محمّدصادق. (1393). آداب مهرنویسی در دورۀ اسلامی (از ایلخانان تا پایان قاجاریه). تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران.
نخجوانی، محمدبن‌هندوشاه. (1976). دستورالکاتب فی تعیین‌المراتب. (ج2). (عبدالکریم علی‌اوغلی‌زاده، کوشش‌گر). مسکو: آکادمی علوم اتحاد شوروی، انستیتوی خاورشناسی، ادارۀ انتشارات دانش، شعبۀ ادبیات خاور.
وطنی، محمدحسین. (1364). مجموعۀ کامل قوانین مدنی-اساسی... . تهران: فردوسی.
مقاله
ثابت، سیّدعبدالحمید. (1381، پاییز). «موضوع‌شناسی بیع دین». فقه اهل‌بیت، شمارۀ 31.
ثمرۀ حسینی، مرضیه؛ محمدی، امین. (1394، زمستان). «تحلیل ساختار برات‌های دیوانی دورۀ قاجار». فصل‌نامۀ گنجینۀ اسناد، سال بیست‌وپنجم، دفتر چهارم.
حسن‌آبادی، ابوالفضل. (1393، خرداد). «اهمیت اسناد مردمی در حفظ هویت تاریخی جامعه». جام جم.
https://jamejamonline.ir/fa/news/676508
شیخ‌الحکمایی، عمادالدین. (1386-1387). ««نحوست تربیع» و تجلّی این باور در اسناد دورۀ اسلامی ایران». نامۀ بهارستان، دفتر 13 و 14، سال هشتم و نهم.
شیخ‌الحکمایی، عمادالدین. (1390، بهار و تابستان). «ادب ممتازنویسی و سیر تحوّل آن در اسناد دورۀ اسلامی». پژوهش‌های علوم تاریخی، دورۀ 3، شمارۀ 1.
گرونکه، مونیکا. (1984). «نگارش اسناد خصوصی در جهان اسلام در سده‌های میانه: نظریه و عمل». (محسن ایمانی، مترجم). وقف، میراث جاویدان، سال شانزدهم، شمارۀ 62، (1387).
گوهری فخرآباد، مصطفی؛ ثنایی، حمیدرضا. (1388). «خواری، محمدبن‌علی ناموس، حدائق‌الوثائق». نامۀ بهارستان، سال دهم، دفتر پانزدهم.
مرادزادۀ فرد، مهدی؛ روستایی، محسن؛ سروش، امیر. (1390، پائیز). «سیاق دروازۀ حسابداری نوین». گنجینۀ اسناد، سال بیست‌ویکم، دفتر سوم.