کمیسیون تطبیق حوالجات (حواله‌جات): شکل‌گیری و انحلال(1293-1300ش)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران، (نویسندۀ مسئول).

چکیده

هدف: شناسائی ضرورت تشکیل و عوامل ناکارآمدی کمیسیون تطبیق حوالجات به عنوان یکی از سازوکارهای نظارت بر مالیه کشور.
روش/ رویکرد پژوهش: داده‌ها از اسناد وزارت امور اقتصادی و داراییِ موجود در آرشیو ملی ایران و مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی گردآمده‌است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: فساد فراگیر در تشکیلات مالیه باعث شد مجلس و دولت‌مردان، پس‌از مشروطه به فکر ایجاد سازوکار نظارتی بر نظام مالی کشور بیفتند. کمیسیون تطبیق حواله‌جات در اواخر سال 1293ش پس‌از دو تجربۀ ناموفق دیوان محاسبات و کمیسیون نظارت و تفتیش مالیه، با هدف تطبیق حواله‌جات با بودجه و حسابرسی وزارت‌خانه‌ها و اداره‌های دولتی تشکیل شد. ازآنجاکه پیش‌از مشروطه نبود نظارت بر درآمدها و هزینه‌ها، حکومت قاجار را با بحران فراگیر مواجه کرده بود و باعث اتلاف بخش زیادی از منابع مالی شده بود، این کمیسیون با استقلال و اختیارات ویژه وظیفه داشت با نظارت و بررسی همه‌جانبه مانع از پرداخت خارج از بودجه و مصوبات دولت شود. اشغال بخش‌های مهمی از کشور توسط نیروهای نظامی روسیه، عثمانی، و بریتانیا در جنگ جهانی اول، جزئی‌نگری و نادیده گرفتن پرونده‌های کلان، بی‌توجهی دستگاه‌‌های دولتی، بی‌تناسبی کارها با توان اعضای کمیسیون باعث شکست کمیسیون در اجرای مأموریت و انحلال آن در 1300ش شد و کمیسیونِ مخارج جای آن را گرفت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An Early Attempt for Public Financial Accountability in Iran: Formation and Failure of the Commission for Implementation of Remittances

نویسندگان [English]

  • Alireza Mollaei Tavani 1
  • Amin Mohammadi 2
1 Associate Professor, Department of History, Research Institute for Humanities and Cultural Studies, Tehran, I. R. Iran
2 PhD Student of History, Research Institute for Humanities and Cultural Studies, Tehran, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: To report the performance and the failure of the Commission for the Implementation of Remittances as an early attempt by the Parliament after the 1906 Constitutional Revolution for monitoring public expenditures.
Method and Research Design: Data presented is based on Archival records of the Ministry of Economics and Finance held at the National Archives of Iran and the National Assembly Proceedings.
Findings and Conclusion: The chronic and pervasive corruption in public finance made the members of the newly established parliament of the post-constitutional revolution in 1915 to create a regulatory body – a parliamentary commission- mandated to monitor the expenditure of the public money. The commission was given special power to prevent unlawful expenditures. However, weakness of the government as the result of the occupation of the major parts of the country by Russians, Ottomans, and the British during WWI, incompliance to the commission's rulings by the government departments, limited capacity of the Commission to address all cases, and focusing on minor instead the major cases, ended in the failure of the Commission to fulfill its mission. The commission was dissolved in 1922, replaced by the Financial Supervision Commission.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran
  • public finance- parliamentary commission
  • World War 1
  • Commission for the Implementation of Remittances

مراجع

منابع
اسناد
سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران (ساکما)، شناسۀ سند:
002669/210؛ 9675/210؛ 9703/210؛ 9828/210؛ 2075/232؛ 2427/232؛ 001961/240؛ 005397/240؛ 013047/240؛ 059441/240؛ 062775/240؛ 100816/240؛ 100817/240؛ 102421/240؛ 16202/240؛ 240049754؛ 29016/240؛ 32409/240؛ 41511/240؛ 41513/240؛ 45214/240؛ 45416/240؛ 4685/240؛ 47065/240؛ 47318/240؛ 487/240؛ 509/240؛ 51751/240؛ 53481/240؛ 56235/240؛ 56236/240؛ 7014/240؛ 84648/240؛ 7258/295؛ 7390/295.
کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام): شمارۀ بازیابی: 18/1/2/169/3؛ 4/1/13/6/3؛ 21/5/1/11/179/3.
کتاب
افضل‌الملک، غلام‌حسین. (1361). افضل‌التواریخ. (منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، مصححان). تهران: نشر تاریخ ایران.
دوراند، سر مورتیمر. (1392). گزارش سر مورتیمر دوراند‫: اسنادی دربارۀ وضعیت ایران در دهۀ پایانی قرن نوزدهم. (احمد سیف، مترجم). تهران: نشر نی.
شوستر، مورگان. (1394). اختناق ایران. (حسن افشار، مترجم). تهران: نشر ماهی.
صفایی، ابراهیم. (1353). زمینه‌های اجتماعی کودتای 1299. تهران: شرکت افست.
عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا سالور. (1374). روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه. (ج2). (مسعود سالور و ایرج افشار، مصححان). تهران: اساطیر.
فراهانی، حسن. (1385). روزشمار تاریخ معاصر ایران. (ج1). تهران: موسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
فلور، ویلم. (1395). تاریخ مالی ایران در روزگار صفویان و قاجاریان. (ابوالقاسم سری، مترجم). تهران: انتشارات توس.
کرزن، جورج ناتانیل. (1380). ایران و قضیۀ ایران. (ج2). (چ5). (غلام‌علی وحید مازندرانی، مترجم). تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
مستوفی، عبدالله. (1371). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه. (ج1؛ ج3). تهران: انتشارات زوار.
مصدق، محمد. (1304). اصول قواعد و قوانین در ممالک خارجه و ایران. تهران: مطبعۀ تمدن.
مصدق، محمد. (1364). خاطرات و تالمات دکتر محمد مصدق. (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: محمدعلی علمی.
نظام‌السلطنۀ مافی، حسین‌قلی. (1362). اسناد و خاطرات حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنۀ مافی. (ج3). (چ2). (معصومه مافی، منصوره اتحادیه، سیروس سعدونیان و حمید رام‌پیشه، مصححان). تهران: نشر تاریخ ایران.
نواب طهرانی، میرزامهدی. (1376). دستورالاعقاب: رساله‌ای انتقادی و سیاسی از اوایل عصر قاجار. (سیدعلی آل‌داوود، کوشش‌گر). تهران: نشر تاریخ ایران.
واتسن، رابرت گرنت. (1340). تاریخ قاجار. (عباس‌قلی آذری، مترجم). بی‌جا: بی‌نا.
مقاله
تکمیل همایون، ناصر. (1392). «دکتر محمد مصدق ریاست کمیسیون تطبیق حوالجات مالیه». بخارا، سال پانزدهم، شمارۀ 95 و 96 (مهر-آبان 1392)، صص 177-184.
«رسالۀ مجدیه». (1306). ارمغان، شمارۀ 62 و 63 (اردیبهشت و خرداد 1306)، صص 82-95.
شهبازی، خیرالله. (1373). «سیری در تحولات حقوقی دیوان محاسبات از آغاز تا به امروز: دیوان محاسبات در آینۀ حقوق». مجلس و پژوهش (مجلس و راهبرد)، شمارۀ 13 (دی و بهمن 1373)، صص 143-160.
کیایی‌نژاد، زین‌الدین. (1342). «دیوان محاسبات و قدرت قانونی آن». کانون وکلا، شمارۀ 88 (بهمن و اسفند 1342)، صص 75-79.
محمدی، امین. (1396). «کتابچۀ محاسن و معایب دیوان استیفاء: تلاش حکومت قاجار برای اصلاح مالیه در دورۀ ناصری». آرشیو ملی ایران، سال سوم، شمارۀ دوم، تابستان 1396، صص 136-173.
محمدی، امین؛ مرضیه ثمرۀ حسینی. (1394). «بررسی برات و اسناد شبه‌برات». پیام بهارستان، دورۀ 2، سال 8، شمارۀ 26 (پاییز و زمستان 1394)، صص 216-258.
مشروح مذاکرات
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ اول، 1326، ج1.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ دوم، 1328، ج134.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ سوم، 1333، ج25.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ سوم، 1333، ج31.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ سوم، 1333، ج47.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ چهارم، 1340، ج34.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ چهارم، 1340، ج35.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ چهارم، 1340، ج36.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ چهارم، 1340، ج40.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ چهارم، 1340، ج56.
 

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 18 آذر 1397
  • تاریخ بازنگری: 22 آذر 1397
  • تاریخ پذیرش: 19 اسفند 1397

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار