گردش کار اداری بین محاکم عرف و شرع در آستانۀ مشروطیت، براساس بایگانی دیوان عدلیۀ اعظم (1322ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد تاریخ دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

هدف: در پژوهش حاضر با استناد به دو مجموعه از اسناد بایگانی دیوان عدلیۀ اعظم (از حدود سال‌های 1322ق) روابط این دو حوزه حقوقی و قضایی(عرف و شرع) مستندسازی و تبیین می‌شود و در پی پاسخگوئی بدین پرسش است که آیا فرایند اصلاحات در عدلیه، روابط بین دو حوزۀ حقوقی و قضاییِ شرع و عرف را دگرگون کرد یا تأثیرگذاری آن بیشتر در حوزۀ حقوق عمومی کشور باقی ماند؟
روش/ رویکرد پژوهش: این پژوهش با روش مطالعۀ تاریخی دو حوزه قضاییِ سدۀ سیزده قمری (شرع و عرف) و تحلیل اوراق اداری و اسناد آرشیوی انجام شده‌است.
یافته­ها و نتیجه­گیری: براساس داده‌های موجود، می‌توان گفت که به‌دلیلِ بعضی تغییرات در آموزه‌ها و مقررات حقوقی وضع‌شده ازسوی حکومت، محدودیت‌هایی بر حدود اختیارات محاکم شرع ایجاد شد؛ ولی ساختار و مجموعه‌امتیازات این محاکم تا آستانۀ مشروطیت پابرجا ماند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Workflow between the urf Courts and Shari'a Courts in the Recent Qajar Period, Based on the Archives of the Divan Adliyee Azam (1904)

نویسنده [English]

  • Shahram Yousefifar
Professor of History, University of Tehran, Tehran, I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: In the present study, based on the two collections of archival documents of the Adliyee Azam(around 1322 AH), the relations between the two organizations are documented and remapped. The question is that the process of reforming justice has changed the relations between the two legal and judicial sections. Or more in public law?
Methodology and Research Design: This research has been conducted with the historical study method of two judicial institutions in the thirteenth century and the analysis of administrative papers and archival documents.
Findings and Conclusion: According to available data, it can be said that despite changes in the legal doctrines and regulations imposed by the government, restrictions were imposed on the limits of the powers of the Shari'a courts, but the structure and the set of privileges remained until the Constitutional Faith.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shari'a courts
  • Divan Adliyee Azam
  • procedure
  • Assembly
  • commitment
منابع
سند
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما): تشکیل مجلس وزارت عدالت عظمی، حدود و اختیارات و وظایف دیرینۀ آن، شماره‌بازیابی 296004426.
نسخۀ خطی
«کتابچۀ ثبت قبالجات دیوان‌خانۀ عدلیۀ اعظم ازبابت هذه‌السنه لوی‌ئیل 1322 قمری شهر محرم‌الحرام» (56 برگ) و «کتابچۀ ثبت التزامات دیوان‌خانۀ عدلیۀ اعظم ازبابت هذه‌السنه لوی‌ئیل 1322 قمری شهر محرم‌الحرام» (27 برگ). قم: کتاب‌خانۀ عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی. 86 برگ. شماره‌بازیابی 8317.
منابع
قرآن کریم.
آدمیت، فریدون. (1362). امیرکبیر و ایران. (چ7). تهران: خوارزمی.
آدمیت، فریدون. (1385). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون (عصر سپه‌سالار). تهران: خوارزمی.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن. (1362). مقدمۀ ابن‌خلدون. (ج1). (محمد پروین گنابادی، مترجم). تهران: مرکز انتشارات علمی‌وفرهنگی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1367). مرآت‌البلدان. (ج 2 و 3). (عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، کوشش‌گران). تهران: دانشگاه تهران.
امین، حسن. (1382). تاریخ حقوق ایران. تهران: دایرةالمعارف ایران‌شناسی.
الگار، حامد.(1356).نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت،دین و دولت در ایران،نقش علما در دوره قاجاریه.ترجمه ابوالقاسم سری.تهران.توس.
جوادی، محمداسلم. (1390). دین و زندگی روزمره. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
جوادی یگانه، محمدرضا و ریحانه جوادی.(1392). اصلاحات سه ساله: بررسی جامعه شناختی شکست روندهای اصلاحی در عصر ناصری. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دامغانی، محمدتقی. (1357). صد سال پیش‌ازاین. تهران: شبگیر.
دانش‌پژوه، مصطفی. (1389). مقدمۀ علم حقوق با رویکرد به حقوق ایران و اسلام. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
زندیه، حسن. (1392). تحول نظام قضایی ایران در دورۀ پهلوی اول (عصر وزارت عدلیۀ علی‌اکبر داور 1305-1312ش). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ساکت، محمدحسین. (1365). نهاد دادرسی در اسلام: پژوهشی در روند و روش دادرسی و سازمان‌های وابسته از آغاز تا سدۀ سیزدهم هجری. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
شاخت، یوزف. (1388). دیباچه‌ای بر فقه اسلامی. (اسدالله نوری، مترجم). تهران: هرمس.
طیبی، محمد. (1388). نظام قضایی و آیین دادرسی ایران (از افشاریه تا انقلاب مشروطه). کرمان: دانشگاه کرمان.
غفرانی، علی. (1387). فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراءالنهر از سقوط سامانیان تا برآمدن مغولان. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
فرهاد، محمود. (1325). تاریخ سیاسی دورۀ صدارت میرزاحسین‌خان مشیرالدوله سپه‌سالار اعظم. تهران: علمی.
فلور، ویلم؛ بنانی، امین. (1388). نظام قضایی عصر قاجار و پهلوی. (حسن زندیه، مترجم). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کسروی، احمد. (1363). تاریخ مشروطۀ ایران. (ج1). (چ16). تهران: امیرکبیر.
کرون، پاتریشیا. (1389). تاریخ اندیشۀ سیاسی در اسلام. (مسعود جعفری، مترجم). تهران: سخن.
کنفینو، الن. (1394). «تاریخ زندگی روزانه» چاپ‌شده در کتاب: تاریخ اجتماعی (دانش، روش، آموزش). (ابراهیم موسی‌پور و محمدابراهیم باسط، گردآورندگان و مترجمان). تهران: سمت.
ماوردی، ابوالحسن علی ابن محمد ابن حبیب. (1383). آیین حکمرانی. (حسین صابری، مترجم). تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
مستوفی، عبدالله. (1388). شرح زندگانی من، یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه. (ج1). (چ6). تهران: زوار.
نخجوانی، محمدبن‌هندوشاه. (1395). دستورالکاتب فی تعیین‌المراتب. (ج2). (علی‌اکبر احمدی دارانی، مصحح). تهران: نشر میراث مکتوب.
مقاله
آبادیان، حسین. (زمستان 1389). «موازنه‌ی عرف و شرع در نظام حقوقی ایران دورۀ قاجار». مطالعات تاریخ اسلام، س2، ش7، صص 7-24.
آل‌داوود، سیدعلی. (بهار-تابستان 1383). «رساله‌ای کهن در حقوق اساسی و اداری ایران». مجلۀ کانون وکلاء، شمارۀ 184-185، صص 89-122.
شهیدی، حمیده؛ وکیلی، هادی؛ سرافرازی، عباس. (زمستان 1396). «مؤلفه‌های موردانتظار مردم از عدلیه و تکاپوی دستگاه قضا در برآوردن آن طی سال‌های آغازین مشروطه». گنجینۀ اسناد، س27، ش4، صص 66-89.
ملایی توانی، علی‌رضا. (بهار 1391). «ملاحظاتی در مفهوم عدالت‌خانه (1324ھ ق/1906م)». پژوهش‌های تاریخی، دورۀ جدید، س4، ش1، (پیاپی 13)، صص 113-130.
مهدوی دامغانی، احمد. (دی-بهمن 1383). «محاکم قضایی در زمان قاجاریه». ماه‌نامۀ کانون وکلاء، ش54، صص 88-89.
روزنامه
روزنامۀ دولت علیۀ «ایران»: ش535، 17رجب1279ق، صص 3-6؛ نمرۀ 512، سه‌شنبه 17جمادی‌الاول1300ق، صص 2-3. (تهران، کتاب‌خانۀ ملی ایران، 1370).
روزنامۀ وقایع اتفاقیه: ش407، پنج‌شنبه 11ربیع‌الثانی1275ق، صص 2-4.
روزنامۀ وقایع عدلیه اعظم: نمرۀ 1 و 2. چاپ‌شده در: گلبن، محمد. (زمستان 1373). «روزنامۀ وقایع عدلیه». رسانه، س5، ش20، صص 86-91.
منابع لاتین
Ando, shiro; savory, Roger m. (1995). “DĪVĀNBEGĪ”. In: Encyclopedia Iranica. (Ehsan yarshater, ed). mazda pub, vol. lll, fascicle 4, pp 439-440.
Floor, willem. (2000). “The Secular judicial system in safavid Persia”. Studia Iranica, 29(1), pp 9-60.
Kondo, nobuaki. (2017). Islamic law and society in iran: A social history of qajar Tehran. Routledje: London and new York.