صندوق عَدالت؛ تداوم سنت یا زمینه‌ساز تجدد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

هدف: ابتکار ناصرالدین‌شاه قاجار در تأسیس «صندوق عَدالت» نوعی نوآوری در سنت دیرینۀ شاهان ایرانی مَعدلت‌شعارِ از پیش‌از اسلام تا عصر قاجار بود. میزان عزم شاه در تأسیس این صندوق و تأکید او بر وجه نمادین و ابزاریِ این اقدام ابتکاری برای ارتباط بی‌واسطه با رعایا، و میزان کامیابی او در دادرسی به مظالم، و زمینه‌سازی برای اقتباس نهادهای نوینِ مرتبط در عصر مدرن، از اهداف این پژوهش است.
روش/ رویکرد پژوهش: بخش عمدۀ این پژوهش با استناد به دست‌نوشته‌ها و اسناد مربوط به تأسیس و گزارش عملکرد صندوق عَدالت به روش توصیفی-تحلیلی و مطالعۀ کتابخانه‌ای و با کمک اسناد و مدارک آرشیوی انجام شده‌است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: تأکید ناصرالدین‌شاه بر وجه نمادین عدالت‌پناهی حاکم و تأمین مشروعیت به‌جای عدالت‌گستری با آگاهی او از سنت ایرانی-اسلامی شاه عادل، و اختلال ایجادشده توسط صندوق و نظام ناکارآمد جایگزین آن در کارایی نهاد مدرن پارلمان، ازجمله یافته‌های این پژوهش است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Justice Box (sanduq-i adalat); the Continuity of Tradition or the Facilitator of Modernity

نویسنده [English]

  • Ali Golmohammadi
Assistant Professor of History, University of Tehran, Faculty of World Studies, Tehran, I. R. Iran.
چکیده [English]

Purpose: The establishment of the so-called Justice Box (Persian =sanduq-i adalat) by Nasir al-Din Shah Qajar (1831 –1896) is discussed as an ingenious device in line with the Iranian tradition of a benevolent tyrant. The king’s concern for justice in the absence of a justice system led him revive the classic image of a just king for himself. The initiative meant that he personally was supposed to be in direct contact with his subjects and oversee the process of addressing disputes brought to the court.
Method and Research Design: Data for this study is gathered mainly from archival records reporting the establishment and performance of the Justice Box.
Findings and Conclusion: The king’s emphasis was to earn the symbolic image of a just king, thus enhancing his legitimacy. A secular court hence paved the way for later demand for a secular justice system that turned to be the main driving force of the 1906 Constitutional Revolution in Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Petition box
  • Justice Box (sanduq-i adalat)
  • Nasir al-Din Shah Qajar
  • Iran Constitution Revolution
منابع
اسناد
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، اسناد شمارۀ: 1789/295، 1868/295، 1929/295، 1946/295، 1971/295، 3602/295، 5135/295، 5139/295، 5140/295، 5169/295، 5303/295، 5341/295، 5342/295، 5373/295، 466/296.
کتاب
آدمیت، فریدون؛ ناطق، هما. (1356). افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشدۀ دوران قاجار. تهران: انتشارات آگاه.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌بن‌علی. (1295ق). مرآت‌البُلدان ناصری. (ج3). چاپ سنگی. بی‌جا: بی‌تا.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌بن‌علی. (1300ق). تاریخ منتظم ناصری. (ج3). چاپ سنگی. بی‌جا: بی‌نا.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (بی‌تا). المآثروالآثار. بی‌جا: کتابخانۀ سنائی.
دامغانی، محمدتقی. (1357). صدسال پیش‌ازاین: مقدمه‌ای بر تاریخِ حقوقِ جدید ایران. تهران: شب‌گیر.
فلور، ویلم؛ بنانی، امین. (1388). نظام قضایی عصر قاجار و پهلوی. (دکتر حسن زندیه، مترجم). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کیا، ایرج. (1376). مروری بر تاریخ پست ایران. (چ1). تهران: انتشارات نگین.
کسروی، احمد. (1324). مشروطه بهترین شکل حکومت و آخرین نتیجۀ اندیشۀ نژادِ آدمی است. (محمدعلی پایدار، گردآورنده). بی‌جا: بی‌نا.
مستوفی، عبدالله. (1343). شرح زندگانی من یا تاریخ اداری و اجتماعی دورۀ قاجاریه. (ج1). (چ2). تهران: چاپ زوار.
نظام‌السلطنه مافی، حسین‌قلی. (1362). خاطرات و اسنادِ حسینقلی‌خان نظام‌السلطنه مافی. (ج1). (معصومه مافی، منصوره اتحادیه (نظام مافی)، سیروس سعدوندیان و حمید رام‌پیشه، کوشش‌گران). تهران: نشر تاریخ ایران.
والی‌زاده معجزی، محمدرضا. (1380). تاریخ لرستان: روزگار قاجار: از تأسیس تا کودتای 1299ش. (ج1). تهران: حروفیه.
ورهرام، غلام‌رضا. (1385). نظام سیاسی و سازمان‌های اجتماعی ایران در عصر قاجار. تهران: معین.
وقایع اتفاقیه: مجموعه‌گزارش‌های خفیه‌نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322 قمری. (1362). (علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، کوشش‌گر). تهران: انتشارات نوین.
هدایت، مهدی‌قلی. (1363). خاطرات و خطرات: توشه‌ای از تاریخِ شش پادشاه و گوشه‌ای از دورۀ زندگی من. (چ4). تهران: چاپ گلشن.
مقاله
امین، سیدحسن. (1382). «نظام قضایی ایران از آغاز قاجار تا انقلاب مشروطیت». فصل‌نامۀ پژوهش حقوق و سیاست، شمارۀ 9، صص 29-72.
روحانی، علی‌رضا. (1383). "مفهوم‌شناسی «عدالت‌خانه»، «مشروطه» و «مشروطۀ مشروعه»". ماه‌نامۀ معرفت، شمارۀ 86، صص 89-97.
شوهانی، سیاوش. (1389). «عرایض؛ رهیافتی به تاریخِ فرودستان (بررسی اسنادِ عرایض مجلسِ شورای ملی)». گنجینۀ اسناد، شمارۀ 79، صص 42-79.
صفایی، ابراهیم. (1347). «صندوق عرایض». نگین، شمارۀ 42، صص 39-40، 30آبان1347.
طلایی، زهرا. (1383). «بررسی و معرفی نسخۀ خطی (مجموعۀ اسناد): سواد کتابچۀ شکایت‌ها و عرض‌حال سال 91-1292ق». گنجینۀ اسناد، شمارۀ 56، زمستان 1383، صص 39-43.
محیط طباطبایی، محمد. (دی1346). «دادگستری در ایران از انقراضِ ساسانی تا ابتدای مشروطیت (8)». ماه‌نامۀ وحید، شمارۀ 49.
مدرس طباطبایی، حسین. (خرداد 1353). «نامه‌ای از حاج ملا محمدصادق قمی به ناصرالدین‌شاه در شِکوه از مظالم عُمّال دولت». وحید، شمارۀ 126، صص 211-219.
هاشمیان، مژگان. (پاییز و زمستان 1376). «دیوان مظالم و صندوق عدالت در عصر ناصری». تاریخ و فرهنگ معاصر، جلد 23‑24.
روزنامه
روزنامۀ ایران، ش240، (دوشنبه 18ذی‌قعدةالحرام1291ق).
روزنامۀ ایران، ش243، (یکشنبه 15ذی‌حجةالحرام1291ق).
روزنامۀ دولتِ عَلیّۀ ایران، شمارۀ 562، (1281ق).
روزنامۀ وقایع اتفاقیه، (ربیع‌الاول1291ق).
منابع لاتین
کتاب
Bakhȃsh, Shȃul. (1978). Iran: Monarchy, Bureaucracy and Reform under the Qajar: 1858‑1898. London: Ithaca Press.
Curzon, George N. (1892). Persia and the Persian Question. (Vol.1). London: Longmans, Green and Co.
Schneider, Irene. (2006). The Petitioning System in Iran: State, Society and Power Relations in the late 19th century. Wiesbaden: Harrassowitz.
So, Alvin Y. (1990). Social Change and Development: Modernization, Dependency, and World-System Theories. London: Sage Publications.
Weber, Max. (1978). Economy and Society: an outline of interpretive sociology. (Vol. 2). Berkley, Los Angeles and London: University of California Press.
 
مقاله و مجموعه‌مقاله
Abrahamian, Ervand. (1974). “Oriental Despotism: The Case of Qajar Iran”. International Journal of Middle East Studies, 5(1): pp 3-31.
Ettehadieh (Nezam-Mafi), Mansoureh. (1989). “The council for the Investigation of grievances: A Case Study of Nineteenth Century Iranian Social History”. In Iranian Studies, 22(1): PP 51-56.
Floor, Willem. (1983). “Change and Development in the Judicial System of Qajar Iran (1800‑1925)”. In Qajar Iran: political, Social and Cultural Change 1800‑1925. edited by Clifford Edmund Bosworth and Carole Hillenbrand. Edinburgh University Press.
Sohrabi, Nader. (1999). “Revolution and State Culture: The Circle of Justice and Constitutionalism in 19th Century Iran.” In State/ Culture: State-formation After the Cultural Turn. Edited by George Steinmetz. Ithaca, United States: Cornell University Press, PP 253‑288.