سیاست‌های روسیه در تسلط اقتصادی بر مسیرهای تجاری شمال و شمال غرب ایران از طریق ساخت راه (با تأکید بر اسناد امتیازنامه‌های راه تبریز به قزوین در دورۀ قاجار)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دانشگاه اصفهان

2 استاد تاریخ دانشگاه اصفهان

چکیده

 
هدف: بررسی اهداف اقتصادی و تجاریِ روس‌ها از راه‌سازی در شمال و شمال غرب ایران.

روش: مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، و بهره‌گیری از اسناد موجود در وزارت امور خارجه و سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایرانموضوع راه‌سازی در شمال و شمال غرب ایران در دوره قاجار، بررسی شده است.

یافته‌ها و نتایج: روس‌هاکه از دورۀ صفویه تا اواسط دورۀ قاجار، سیاست‌های تصرف اراضی را در شمال و شمال غرب ایران دنبال می‌کردند، در دورۀ ناصرالدین شاه، رویکرد خود را به سمتِ تسلطِ اقتصادی تغییر دادند. حکومت قاجار برای جلوگیری از این تسلط، سال‌ها در مقابل پیشنهادِ روس‌ها  مبنی‌بر راه‌سازی در این مناطق مقاومت کرد. اما در نهایت به دلیلی مشکلات اقتصادی و عدم رشد تجاری،تسلیم روس‌ها شد و امتیازنامۀ ساخت راه شوسۀ تبریز به تهران را به روس‌ها واگذار کرد. راه‌سازی در ایران منافع اقتصادی و نظامی زیادی برای روسیه داشت؛ هم راه ورود کالاهای روسیه به ایران را باز کرد و هم شرایط را برای تسلطِ نظامی روس‌ها به شمال غرب ایران فراهم کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Russia's policies for securing economic dominance on trade in north and northwestern regions of Iran

نویسندگان [English]

  • Hosein Esmaeili Nasrabadi 1
  • ali akbar kahbaf 2
  • Morteza Nouraei 2
1 PhD Student, Islamic Iran History, University of Isfahan, Isfahan, I.R. Iran
2 Professor, Department of History, University of Isfahan, Isfahan, I.R. Iran
چکیده [English]

Purpose:  To secure their political and economic interests, Russians sought to build roads leading into the North and northwest parts of Iran. This paper looks in historical records to see where these plans led to.
Method and Research Design: Archival records and library materials were examined to collect data.
Findings and Conclusion: Russian military policy towards Iran changed in the 19th century. Similar to other imperialist powers, Russians regarded control of trade of target countries as important for political and military influence. One strategy they adopted was to build and maintain roads in parts of Iran where they had a military presence. To neutralize this, the Iranian government resisted the Russians' road building projects. But governments' revenues diminished seriously. Domestic small businesses were not able compete with Russian trade power. So the Iranian government agreed to the road construction by Russians in North and North West of Iran. This allowed the Russians to acquire economic and military dominance on this region.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Russia
  • Qajarids
  • Trade
  • Azerbaijan
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1280ق). کارتن 103، شمارۀ سند 62.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1281ق). کارتن 11، پروندۀ 6، شمارۀ سند 2-1.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1281ق). کارتن 11، پروندۀ 6، شمارۀ سند 3.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1281ق). کارتن 103، شمارۀ سند 57.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1306ق). کارتن 20، پروندۀ 2، شمارۀ سند 14.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1306ق). کارتن 20، پروندۀ 2، شمارۀ سند 28.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1307ق). کارتن 20، پرونده 4، شماره سند 32.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1307ق). کارتن 20، پروندۀ 6، شمارۀ سند 31.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1311ق). کارتن 103، شمارۀ سند 363.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1312ق). کارتن 103، شمارۀ سند 621.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1317ق). کارتن 103، شمارۀ سند 458.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1317ق). کارتن 103، شمارۀ سند 487.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1319ق). کارتن 39، پوشه 14.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (بی‌تا). کارتن 103، شمارۀ سند 132.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (1307ق). کارتن 20، پرونده 4، شماره سند 32.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، (بی‌تا). کارتن 103، شمارۀ سند 140.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما): 22876/240؛ 9007/240؛ 295001976؛ 531/295؛ 6158/295؛ 7412/295؛ 7413/295؛ 7614/295؛ 7692/295؛ 7724/295؛ 7829/295.
اسناد مجلس شورای اسلامی، دورۀ دوم مجلس، بخش کمیسیون‌ها، جزوه‌دان 11، خارجه، پروندۀ متفرقه.
نسخه‌های خطی
کتابچۀ امتیازات. کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ بازیابی 2/714س س، شمارۀ مدرک 21819-10.
سیاحتنامۀ میرزاعلی سررشته‌دار از طهران به تبریز. میرزاعلی سررشته‌دار، کتابخانۀ ملی ایران، شمارۀ بازیابی 11360-5، 1288قمری، 37برگ.
کتاب‌ها
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌بن علی. (1367). تاریخ منتظم ناصری. (ج3). (اسماعیل رضوانی، کوششگر). تهران: انتشارات دنیای کتاب.
امین لشکر، قهرمان‌بن یوسف. (1378). روزنامۀ خاطرات امین لشکر: وقایع سالهای (1307-1306ق). (ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، کوششگران). تهران: انتشارات اساطیر.
اوبن، اوژن. (1362). ایران امروز (ایران و بین‌النهرین). (علی‌اصغر سعیدی، مترجم). تهران: انتشارات زوار.
اولئاریوس، آدام. (1369). سفرنامه. (حسین کردبچه، مترجم). تهران: انتشارات کتاب برای همه.
بروگش، هاینریش کارل. (1367). سفری به دربار سلطان صاحبقران: 1859-1861. (حسین کردبچه، مترجم). تهران: انتشارات اطلاعات.
تیموری، ابراهیم. (1332). عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران. تهران: شرکت نسبی اقبال و شرکاء.
حاج‌سیاح، محمدعلی‌بن محمدرضا. (1346). خاطرات حاج‌سیاح، یا، دورۀ خوف و وحشت. (حمید سیاح، کوششگر). تهران: انتشارت ابن‌سینا.
سپهر، احمدعلی. (1336). ایران در جنگ بزرگ (1914-1918م). تهران: چاپخانۀ بانک ملی ایران.
سپهر، عبدالحسین‌خان. (1386). مرآت الوقایع مظفری. (ج1). (عبدالحسین نوائی، کوششگر). تهران: انتشارات میراث مکتوب.
سرابی، حسین‌بن عبدالله. (1344). مخزن‌الوقایع: شرح مأموریت و مسافرت فرخ‌خان امین‌الدوله. (کریم اصفهانیان و قدرت الله روشنی، کوششگران). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سلیمان‌خان مهندس. (1392). سفرنامۀ تبریز. (شهرزاد سپاهیان، کوششگر). تهران: انتشارات سفیر اردهال.
سیف‌الدوله، سلطان محمد. (1364). سفرنامۀ سیف‌الدوله معروف به سفرنامۀ مکه. (علی‌اکبر خداپرست، کوششگر). تهران: نشر نی.
شاردن، ژان. (1372). سفرنامه. (اقبال یغمایی، مترجم). تهران: انتشارات ونوس.
شیروانی، زین‌العابدین. (بی‌تا). بستان‌السیاحه. تهران: انتشارات کتابخانۀ سینا.
فرچلینگ، ال. ای. (1362). امتیاز رویتر در ایران؛ از مجموعه‌کتاب تاریخ اقتصادی ایران. (یعقوب آژند، مترجم). تهران: نشر گستره.
فووریه. ژوآنس(بی‌تا). س‍ه س‍ال در درب‍ار ای‍ران: خ‍اطرات دک‍ت‍ر ف‍ووری‍ه پ‍زش‍ک وی‍ژۀ ن‍اص‍رال‍دی‍ن ش‍اه ق‍اج‍ار. (عباس اقبال آشتیانی، مترجم). (همایون شهیدی، کوششگر). تهران: انتشارات دنیای کتاب.
کرزن، جرج. (1362). ایران و قضیۀ ایران. (وحید مازندرانی، مترجم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
م‍ف‍ت‍ون دن‍ب‍ل‍ی، ع‍ب‍دال‍رزاق ب‍ن ن‍ج‍ف‍ق‍ل‍ی. (1241ق). مآثر سلطانیه: تاریخ جنگهای ایران و روس. تبریز: چاپ سربی.
مکملی، محمدکاظم. (1379). تاریخ جامع راه‌آهن. تهران: راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران.
موریه، جیمز. (1386). سفرنامۀ جیمز موریه، سفر اول و دوم: سفرنامۀ ایران، ارمنستان و آسیای صغیر.... (ابوالقاسم سری، مترجم). تهران: انتشارات توس.
ناصرالدین قاجار، شاه ایران. (1371). روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر سوم فرنگستان. (فاطمه قاظیها و محمداسماعیل رضوانی، کوششگر). تهران: انتشارات رسا.
ن‍اص‍رال‍دی‍ن ق‍اج‍ار، ش‍اه ای‍ران. (1390). نامۀ مازندران: سفرنامه‌های عصر ناصرالدین‌شاه: روزنامه از ساری از سمت نکاء به میانکاله. (مصطفی نوری، کوششگر). تهران: نشر البرز.
ناصرالسلطنه، میرزا نصرالله طباطبایی دیبا. (1390). سفرنامۀ ناصری. (رسول جعفریان، کوششگر). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ناطق، هما. (1371). بازرگانان در دادوستد با بانک شاهی و رژی تنباکو (بر پایۀ آرشیو امین‌الضرب). تهران: انتشارات خاوران.
نظام‌العلماء تبریزی، محمدرفیع‌بن علی‌اصغر . (1388). سفرنامۀ نظام‌العلماء تبریزی یا (سفرنامۀ رضوی و غروی). (ج3)؛ سفرنامه‌های خطی فارسی. (هارون وهومن، کوششگر). تهران: نشر اختران.
ویشارد، جان. (1363). بیست سال در ایران. (علی پیرنیا، مترجم). تهران، موسسۀ انتشارات نوین.
روزنامه‌ها
روزنامۀ ایران، شمارۀ 769، (پنجشنبه چهارم ماه رجب 1306ق).
روزنامۀ ثریا، سال 5، شمارۀ 16، (جمادی‌الثانی 1321ق).
روزنامۀ چهره‌نما، سال3، شمارۀ29، ص14.
روزنامۀ حبل‌المتین، سال 10، شمارۀ 2، (22 جمادی‌الثانی 1320ق).
روزنامۀ دولت علیۀ ایران، شمارۀ 10، (جمعه هشتم جمادی‌الثانی 1267ق).
روزنامۀ وقایع اتفاقیه، شمارۀ 30، (1267ق).
منابع لاتین
-     Membre, Michele .(1999). Mission to the Lord Sopy of Persian (1539-1542). E.J.W. Gibb Memorial Trust, London.
-     Struys, John. (1684). The Voyages nd Travels. London.
-     Yaganegi, Esfandiar. (1934). Recent Financial and monetory history of Persia. New York.