ساماندهی منابع و ذخایر آب شهر قم در دورۀ قاجار (با تکیه بر اسناد کاخ گلستان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری مدیریت اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 استادیار دانشگاه تهران

چکیده

 
هدف: بررسی میزان رونق منابع و ذخایر آب شهر قم در دورۀ حکومت قاجار و همچنین واکاوی نقش حکومت و طبقات مردمی در احداث و احیا و کنترل منابع و ذخایر آب شهر قم است.

روش: مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از اسناد و مدارک آرشیوی و منابع کتابخانه‌ای تنظیم شده است.

یافته‌ها و نتیجه‌گیری: شهر قم در ابتدا آب فراوانی داشت؛ ولی مشکل اهالی آن، روش درست استفاده از این آب برای آشامیدن و آبیاری بود. پس از حملة افغان‌ها، شهر قم و همچنین ذخایر آبی آن آسیب جدی دید و تا سال‌ها به همین وضع باقی ماند. حکومت قاجار با همکاری مردم برای ساماندهی ذخایر آبی قم دست به کار شد. 80 درصد از آب‌انبارهای شناسایی شده، 67 درصد از یخچال‌ها، و 54 درصد از حمام‌ها در دوره قاجار ساخته شده‌اند. در ایجاد و احیای قنات به‌ترتیب سه طبقۀ دیوان‌سالاری، اعیان و اشراف طوایف، و روحانیون نقش مؤثرتری داشتند و درزمینۀ آب‌انبار، طبقۀ تجار نقش پررنگ‌تری ایفا کردند و در ساخت یخچال و حمام نیز طبقۀ دیوان‌سالاران بیشترین اهتمام را داشتند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Water resources management of the city of Qom during the Qajarid era (1798-1925)

نویسندگان [English]

  • Hosein Ahmadi Rahbarian 1
  • Nayyereh Khodadad Shahri 2
  • Hasan Zandieh 3
1 PhD Student, History,University of Tarbiat Modares,Tehran, I.R. Iran
2 PhD Student, Knowledge & Information Science, University of Tehran,Tehran, I.R. Iran
3 Assistant Professor, History, University of Tehran,Tehran, I.R. Iran
چکیده [English]

Purpose: Aims to investigate water resource management in the City of Qom during the Qajarid Period (1798-1925). After the invasion of Afghans which led to the fall of Safavids, Qom was hit hard. The city faced destruction and loss of population. After that, until the rise of the Qajarids, the city suffered many civil conflicts. With the establishment of the new rulers, tax incomes were required to preserve law and order. One important source of tax revenues was controlling the distribution of scarce water resources, including the Qom River and the man-made subterranean water canals called Kanats. This paper looks into the measures taken by governors and other social groups to organize and manage the water resources of the city.
Method and Research Design: Library and archival resources were examined to collect data.
Findings and Conclusion: Government bureaucrats, tribal chiefs, and the clergy played key roles in the construction and repair of Kanats. Merchants were instrumental in undertaking cistern construction and maintenance. Bureaucrats made more efforts to construct traditional ice holes and public baths. Most of the undertakings to build and revive water resources continued until the time of Naser al-Din Shah (r. 1846-1896).

کلیدواژه‌ها [English]

  • water resource
  • Qajar dynasty
  • Kanats
  • Qom
اسناد
اسناد سیاقیۀ جمع و خرج آستانۀ مقدسۀ حضرت معصومه(س). (1304ق). قم: کتابخانۀ آستان مقدس حضرت معصومه(س).
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، 7423-295.
مجموعه‌اسناد موجود در کاخ گلستان (مجموعۀ ناصری)، ج1.
کتاب
ابن‌حوقل. (1366). سفرنامۀ ابن‌حوقل: ایران در «صورةالارض». (جعفر شعار، مترجم). تهران: امیرکبیر.
ابودلف خزرجی، مسعربن‌مهلهل. (1354). سفرنامۀ ابودلف در ایران (در سال ۳۴۱ هجری). (ولادیمیر مینورسکی، کوششگر). (سید ابوالفضل طباطبایی، مترجم). تهران: زوار.
ارباب، محمدتقی‌بیک. (1295ق). تاریخ دارالایمان قم. (حسین مدرسی طباطبایی، مصحح). قم: بی‌جا.
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا. (1370). اکسیرالتواریخ (تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال ۱۲۵۹ق). (جمشید کیانفر، کوششگر). تهران: ویسمن.
افضل‌الملک، غلامحسین. (1384). سفرنامۀ قم. (زهرا اردستانی، مصحح) قم: زائر.
اولئاریوس، آدام. (1363). سفرنامۀ مسکو و ایران. (احمد بهپور، مترجم). تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار.
آوری، پیتر؛ همبلی، گاوین؛ ملوین، چارلز. (1384). تاریخ ایران به‌روایت کمبریج: از نادرشاه تا انقلاب اسلامی. (مرتضی ثاقب‌فر، مترجم). تهران: جامی.
رحمانی مختار، محمد. (1384). ترمنتیکا: قم از عصر باستان تا عصر معاصر. قم: دارالنشر قم.
روزنامۀ ایران. (1376). (ج4). تهران: کتابخانۀ جمهوری اسلامی ایران.
روزنامۀ ایران. (1378). (ج5). تهران: کتابخانۀ جمهوری اسلامی ایران.
شاردن، ژان. (1350). سیاحت‌نامۀ شاردن. (محمد عباسی، مترجم). تهران: امیرکبیر.
صاحبی، محمدجواد. (1384). قم از نگاه بیگانگان. قم: زائر.
صدر، محسن. (1364). خاطرات صدرالاشراف. تهران: وحید.
فیگوئروا، دن گارسیا. (1363). سفرنامۀ دن گارسیا د سیلوا فیگوئروا سفیر اسپانیا در دربار شاه‌عباس اول. (غلامرضا سمیعی، مترجم). تهران: نشر نو.
قریشی کرین، حسن. (1389). قم در دورۀ قاجار از تأسیس تا مشروطه. قم: زائر.
قزوینی، زکریا بن محمدبن‌محمود. (1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد. (جهانگیر میرزاقاجار، مترجم). (میرهاشم محدث، مصحح). تهران: امیرکبیر.
قمی، حسن‌بن محمدبن حسن. (1388). تاریخ قم. (حسن‌بن علی‌بن حسن‌بن عبدالمالک قمی، مترجم). قم: زائر.
گرنی، جان؛ صفت‌گل، منصور. (1378). قم در قحطی بزرگ 1288 قمری. قم: انتشارات کتابخانۀ بزرگ حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی.
لمبتون، ا.ک.س. (1362). مالک و زارع در ایران. (منوچهر امیری، مترجم). تهران: علمی و فرهنگی.
مدرسی طباطبایی، حسین. (1355). تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدودۀ کنونی دارالمؤمنین قم. قم: مهر.
مدرسی طباطبایی، حسین. (1364). قم‌نامه: مجموعه‌مقالات و متون دربارۀ قم. قم: انتشارات کتابخانۀ بزرگ حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی.
مستوفی، حمدالله. (1381). نزهة‌القلوب. (محمد دبیر سیاقی، کوششگر). تهران: حدیث امروز.
مفتون دنبلی، عبدالرزاق‌بن‌نجفقلی. (1383). مآثر سلطانیه (تاریخ جنگ‌های ایران و روس). (غلامحسین زرگری‌نژاد، مصحح). تهران: روزنامۀ ایران.
مفلس، حسین بن محمدحسن قمی. (1391). تحفةالفاطمیین فی ذکر احوال قم و القمیین. (ج2). (محمدحسین درایتی و...، کوششگران). قم: نور مطاف.
ملک‌المورخین، عبدالحسین‌خان. (1386). مرآت‌الوقایع مظفری. (ج1). (عبدالحسین نوایی، مصحح). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
کتاب لاتین
Drechsler, Andreas. (1999). Die Geschichte der stadt Gom. Berlin: klaas Schwarz.