واکاوی نقش و جایگاه کمپانی برادران تومانیانتس در وضعیت اقتصادی-تجاری ایران عصر قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین

2 دانشجوی دکتری دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین

چکیده

ایران دورۀ قاجار درنتیجۀ برخورد مستقیم با دنیای بیرونی و به‌خاطرِ داشتن موقعیت مناسب تجاری، گامی به نظام اقتصاد جهانی نزدیک‌تر و کشور به بازاری برای فروش کالاهای خارجی تبدیل شد. تغییر در مسیرها و طرف‌های تجاری ایران قرن نوزدهم، نقش و کارکرد تجار و صرافان، ازجمله تومانیانتس را گسترش داد. کمپانی برادران ارمنی تومانیان ازجمله نهادهای اقتصادی‌ای بود که با فعالیت در زمینه‌های مختلف حمل‌ونقل و تأسیس تجارت‌خانه، امور رفاهی و عمرانی، صنایع، بانکداری، و کشاورزی –به‌ویژه در نیمۀ شمالی کشور و با روسیۀ تزاری– در امور اقتصادی کشور فعالیت می‌کرد.
هدف: هدف این پژوهش تبیین عملکرد کمپانی برادران تومانیانتس در ساختار اقتصادی- تجاری ایران دورۀ قاجار و نقش آنان در وضعیت سرمایه‌داری کشور است.
روش و رویکرد: این پژوهش با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسناد آرشیوی تهیه شده‌است.
یافته‌ها و نتایج: کمپانی تومانیانتس فعالیت گستردۀ اقتصادی، توان مالی بالا و همین‌طور استقلال نسبی داشت؛ ولی برخی عوامل از قبیل بی‌ثباتی و ضعف سیاسی-اقتصادی، فقدان حمایت دولتی، تمایل نداشتن به سرمایه‌گذاری، سلطۀ رقبای خارجی، نگرش استعماری غرب، و فقدان سیاست‌گذاری روشن اقتصادی مانع از آن شد که این کمپانی نقش تأثیرگذاری در عرصۀ اقتصاد کشور و ورود به سرمایه‌داری داشته باشد؛ بنابراین درنهایت با اقدام‌های خود، بر وابستگی بیشتر به سرمایه و کالای خارجی افزود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Tvmanyants Brothers Company and economics & trade in Iran during the later Qajarid era

نویسندگان [English]

  • nasrolah pourmohammadi amlashi 1
  • masoud adinehvand 2
1 Associate professor at Imam khomeini international university
2 international university of Qazvin
چکیده [English]

Purpose: In the second half of the 19th century, Iran gradually established its ties with the global market and the country became a lucrative market for foreign goods. Tvmanyants Brothers Company, an Armenian enterprise, operated a wide range of activities, including transport, trading, services, building, manufacturing, banking and agriculture, mainly in the northern territory and in partnership with Russia. This paper discusses the company's operations in Iran and its impact on the domestic economics.
Method/Research Design: Library and archival resources are consulted to collect data for analysis.
Findings: The Company was in a favorable financial situation, was involved in a wide range of activities, and operated relatively independently. However, political and economic instability in the country, and lack of support from the government for its activities, led to reluctance for investing large amounts of capital in Iran. This was intensified by foreign competitors having an upper hand in the domestic economy of the country, a colonial attitude, and a lack of clear economic policy on the part of the government. Such factors forced the company to engage more in foreign trade, e. g. importing goods instead of playing a role in the economic development of the country. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tvmanyants (Tvmanyan
  • Tvmanyans)
  • Qajarid era
  • Banking
  • Economic development
  • Iran
اسناد:
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما):
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، ش سند 2973/293، ش بازیابی 11601/1/13.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، ش سند 6138/293، ش بازیابی 14769/1/13.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، ش سند 1078/240، ش بازیابی 1078/1/13.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، ش سند 4078/340، ش بازیابی 4073/1/13.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، ش سند 2438/290، ش بازیابی 2438/1/13.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، ش سند 23421/240، ش بازیابی ندارد.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، ش سند 14874/240، ش بازیابی 14784/1/13.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، ش سند 48430/240، ش بازیابی 48430/1/13.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، ش سند 1025/293، ش بازیابی 9614/12.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، ش سند 18139/240، ش بازیابی 17997/1/13.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، ش سند 7620/240، ش بازیابی 7620/1/13.
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام):
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)، دوره 4، کارتن30، ج16، پروندۀ 43.
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)، دوره 4، کارتن30، ج16، پروندۀ 64.
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)، دوره 4، کارتن30، ج16، پروندۀ 87.
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)، دوره 4، کارتن30، ج16، پروندۀ 94.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ):
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، سال 1323ق، کارتن 26، پروندۀ 5، ص 12.
ادارۀ اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، سال 1328ق، کارتن 51، پروندۀ 5، ص 9.
کتب فارسی
آدمیت، فریدون. (1985). ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران. (ج1). سوئد: کانون کتاب ایران.          
احتشام‌السلطنه. (1363). خاطرات احتشام‌السلطنه. (محمدمهدی موسوی، کوششگر). تهران: زوار.
اسناد محرمانۀ وزارت خارجۀ انگلیس.(ج3). (1377). (جواد شیخ‌الاسلامی، مترجم). تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.
اشرف، احمد. (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دورۀ قاجار. تهران: زمینه.
افشار، ایرج (1359). اوراق تازه‌یاب از مشروطیت. تهران: جاویدان.
امین‌الدوله، میرزاعلیخان. (1354). سفرنامه. تهران: توس.
انتنر. مروین. (1369). روابط بازرگانی روس و ایران. (احمد توکلی، مترجم). تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اوبن. اوژن. (1362). ایران امروز: 7-1906م. (علی‌اصغر سعیدی، مترجم). تهران: زوار.
ایوانف، م. س. (1356). تاریخ نوین ایران. (هوشنگ تیزابی، مترجم). تهران: طوفان.
باری‌یر. ج. (1363). اقتصاد ایران. تهران: مرکز تحقیقات حسابداری و حسابرسی.
بایبوردیان، واهان. (1357). نقش ارامنه در تجارت بین‌المللی تا پایان سدۀ هفدهم. (ادیک باغدارساریان، مترجم). تهران: بی‌نا.
بزرگ‌امید، ابوالحسن. (1363). از ماست که بر ماست. تهران: دنیای کتاب.
بهرامی، عبدالله. (1363). خاطرات: از آغاز ناصرالدینشاه تا آخر کودتا[ی رضاخان]. تهران: علمی.
تاریخچۀ سی‌سالۀ بانک ملی ایران. (1338). تهران: بانک ملی ایران.
ترابی فارسانی، سهیلا. (1384). تجار، مشروطیت و دولت مدرن. تهران: نشر تاریخ ایران.
تیموری، ابراهیم. (1332). عصر بی‌خبری. تهران: اقبال.
جکسن، ویلیامز. (1352). سفرنامه: ایران گذشته و حال. (فریدون بدره‌ای و منوچهر امیری، مترجمان). تهران: خوارزمی.
جمالزاده، محمدعلی. (1384). گنج شایگان: اوضاع اقتصادی ایران. تهران: سخن.
جورابچی، محمدتقی. (1386). خاطرات: حرفی از هزاران که اندر عبارت آید. (علی قیصری، کوششگر). تهران: نشر تاریخ ایران.
حاج‌سیاح. (1356). خاطرات. (حمید سیاح، کوششگر). (سیف‌الله گلکار، مقدمه‌نویس). تهران: امیرکبیر.
دانشپور، عبدالحسین. (بی‌تا). بانک شاهنشاهی و امتیاز. بی‌جا: نامۀ مظفر.
دولت‌آبادی، یحیی. (1362). حیات یحیی. (ج4). تهران: عطار.
رزاقی، ابراهی. (1367). اقتصاد ایران. تهران: نی.
رواسانی، شاپور. (1388). دین و حکومت در ایران. تهران: امیرکبیر.
روشن، محمد. (1352). مشروطۀ گیلان: از یادداشت‌های رابینو. رشت: صدری.
سایکس، سرپرسی. (1363). سفرنامه: ده هزار مایل در ایران. (حسینعلی سعادت نوری، مترجم). تهران: لوجه.
سپهر، عبدالحسین‌خان. (1368الف). یادداشتهای ملک‌المورخین. (عبدالحسین نوایی، کوششگر). تهران: زرین.
سپهر، عبدالحسین‌خان. (1368ب). مرآة الوقایع مظفری. (عبدالحسین نوایی، کوششگر). تهران: زرین.
سوئیزی، پل و دیگران. (1357). شرکتهای چندملیتی و کشورهای توسعه‌نیافته. (سعید رهنما، مترجم). تهران: بهاران.
سوداگر، محمد. (1359). نظام ارباب-رعیتی در ایران. تهران: پازند.
سیف، احمد. (1373). اقتصاد ایران در قرن نوزدهم. تهران: چشمه.
شاهدی، مظفر. (1381). تاریخ بانک استقراضی روس در ایران. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
ـــــــــــــــــ. (1387). تاریخ بانک شاهنشاهی ایران. تهران: بانک مرکزی، پژوهشکدۀ پولی و بانکی.
شریعت‌زاده، اصغر. (1371). فرهنگ مردم شاهرود. تهران: علمی و فرهنگی.
عبدالرؤف، میرزا سراج‌الدین. (1369). تحف بخارا. (محمد اسدیان، کوششگر). تهران: بوعلی.
عیسوی، چارلز. (1369). تاریخ اقتصادی ایران. (یعقوب آژند، مترجم). تهران: گستره.
عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا. (1374). روزنامۀ خاطرات. (ج5). (منوچهر سالور و ایرج افشار، گردآورندگان). تهران: اساطیر.
فاتح، مصطفی. (1309). پول و بانکداری. تهران: مطبعۀ روشنایی.
فخرایی، ابراهیم. (1352). گیلان در انقلاب مشروطه. تهران: جیبی.
فشاهی، محمدرضا. (1360). تکوین سرمایه‌داری در ایران. تهران: گوتنبرگ.
فوران، جان. (1388). مقاومت شکننده. (احمد تدین، مترجم). تهران: رسا.
مظفرالدین قاجار، شاه ایران. (1390). سفرنامۀ سوم مظفرالدین‌شاه به فرنگ. (محمدنادر نصیری مقدم، کوششگر). تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
کاساکوفسکی. آ. و. (1355). خاطرات. (عباسقلی جلی، مترجم). تهران: سیمرغ.
کاظم‌زاده، فیروز. (1354). روس و انگلیس در ایران ۱۸۶۴-۱۹۱۴ :پژوهشی دربارۀ امپریالیسم. (منوچهر امیری، مترجم). تهران: جیبی.
کرزن، جورج. (1373). ایران و قضیۀ ایران. (ج1و2). (غلامعلی وحید مازندرانی، مترجم). تهران: علمی و فرهنگی.
گزارش ایران به سال ۱۳۰۵ق./۱۸۸۷م. از یک سیاح روس. (1363). (مترجم، عبدالله). (محمدرضا نصیری، کوششگر). تهران: طهوری.
لمبتون، آ. س. (1375). ایران عصر قاجار. (سیمین فصیحی، مترجم). تهران: جاودان خرد.
لیتن، لرد. (1367). ایران از نفوذ مسالمت‌آمیز تا تحت‌الحمایگی. (مریم میراحمدی، مترجم). تهران: معین.
مجد، محمدقلی. (1387). قحطی بزرگ. (محمد کریمی، مترجم). تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
محبوبی اردکانی، حسین. (2537). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. (ج2). تهران: دانشگاه تهران.
محمدی، ولی‌الله. (1347). بانک و عملیات بانکداری. تهران: مؤسسۀ عالی حسابداری.
محمدی، ولی‌الله. (1345). سازمان بانکی ایران. تهران: مؤسسۀ عالی حسابداری.
معتضد. خسرو. (1366). حاج امین‌الضرب: تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری در ایران. تهران: جانزاده.
ناطق، هما. (1373). بازرگانان. تهران: توس.
ولی، عباس. (1380). ایران پیش از سرمایه‌داری. (حسن شمس‌آبادی، مترجم). تهران: مرکز.
هوویان، آندرانیک. (1380). ارمنیان ایران. تهران: قومس.
مقاله‌ها:
بیات، کاوه. (1375). «بانک در ایران». دانشنامۀ جهان اسلام. (ج2). (غلامعلی حداد عادل، ناظر). تهران: بنیاددایرة‌المعارف اسلامی.
تشکری بافقی، علی‌اکبر. (1389). «نهاد صرافی و کارکرد تجارت‌خانۀ جمشیدیان در دورۀ قاجار». تاریخ ایران. ش5، بهار 89، صص2-23.
حاضری، علی‌محمد و رهبری، هادی. (1385). «بررسی ماهیت طبقاتی تجار در دورۀ قاجار». جامعه‌شناسی. ش25، بهار 85، صص66-92.
شاهدی، مظفر. (1390). «رقابت بانک شاهنشاهی ایران با صرافان ایرانی». تاریخ روابط خارجی. شمارۀ46، بهار90، صص129-158.
قیصری، علی. (1389). «تاجران بدون مرز».چاپ‌شده در کتاب:جنگ و صلح در ایران دوره‌ی قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون. (حسن افشار، مترجم). تهران: مرکز. صص309-353.
لاتین:
Issawi, charles. (1983). “Iranian Traders (1800-1906)”.Iranian studies. XVI, Nos, 3-4 (Summer Autumn 1983), pp 229-241.