بررسی و بازنگری حکومت بنادر خلیج فارس 1319ق.

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه پیام نور

2 استادیار دانشگاه تهران

3 دانشیار دانشگاه پیام نور

4 استادیار دانشگاه پیام نور

چکیده

هدف: این پژوهش بر آن است تا به بررسی شکلی و محتوایی «دستورالعمل حکومت بنادر خلیج‌فارس» به‌عنوان یکی از اسناد مهم و ارزشمند به‌جای مانده از دورة قاجاریه دربارة منطقة استراتژیک و مهم خلیج‌فارس بپردازد.
روش/رویکرد: این مقاله بر پایة اسناد آرشیوی و منابع کتابخانه‌ای و به روش توصیفی و تحلیلی نگاشته شده است.
یافته‌ها و نتایج: در بازخوانی و چاپ این کتابچه اشتباهات فاحشی رخ‌داده است. مشیرالدوله به‌عنوان وزیر امور ‌خارجه و امین‌السلطان به‌عنوان صدراعظم عصر مظفری از اهمیت و جایگاه حیاتی و تاریخی خلیج‌فارس و بنادر و جزایر جنوب ایران آگاه و مطلع بوده‌اند. آن‌ها در این دستورالعمل بر موضوعات مهمی همچون توجه به کنسولگری‌ها و چگونگی روابط با دول بیگانه، جلوگیری از استملاک بیگانگان در خاک بنادر، سوءاستفاده‌های انگلیسی‌ها و مأموران محلی از تلگراف‌خانه، مراقبت از کشتی پرسپولیس، ادارة امور گمرک و تذکرة بنادر و وظایف شخص حکمران بنادر در قبال این مسائل پرداخته‌اند. همچنین از دلایل مهم بی‌توجهی و غفلت نسبت به بنادر و جزایر خلیج‌فارس در این دوره، سازمان اداری فاسد و فرسودة قاجار، نبود ثبات در مدیریت و تعدد مراکز تصمیم‌گیری در خصوص بنادر، حضور کشورهای استعمارگر خارجی مانند انگلستان و سیاست استعماری آن‌ها در منطقه و ضعف نیروی نظامی و ناوگان دریایی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Examining a government policy document regarding the Persian Gulf (1898)

نویسندگان [English]

  • Heshmat Azizi 1
  • Daryush Rahmanian 2
  • Hoshang Khosrobeigi 3
  • Mohammad Rostami 4
چکیده [English]

Purpose: This paper examines an important late Qajarid policy document regarding the Persian Gulf.
Method/Research Design: Archival records and library resources were consulted to prepare this paper
Findings: The content of the policy document examined clearly shows that both Moshir-al-Dowleh (the Minister of Foreign Affairs) and Amin-al-Soltan (The Prime Minister) had a good understanding of the importance of the Persian Gulf for national interests. In the document, the governor of the region is advised to pay close attention to the activities of foreign embassies, to prevent foreign nationals from owning properties, to prevent British officials and other British nationals from what they considered was misuse of the telegraph facilities, and to pay attention to the maintenance of the Persepolis ship and the customs house in Bushehr.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian Gulf
  • Nasrollah Moshir ad-Dowleh
  • Great Britain
منابع
اسناد آرشیوی
ادارة اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه(اِستادوخ): 1-21-20- 1323ق؛ 4-40-61- 1331ق؛ 1-18-20،1325ق؛ 8-4، 1321ق؛ 8-5-13-1325ق.
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران(ساکما): 866/232؛ 18476 -5؛ 451-240: 22/5/1336ش؛ 13-499؛ 5-82؛ 30289-999؛  30353-999؛ 2721-240؛ 1302-290؛ 4238-290؛ 6769-290؛ 16715 -296؛ 1449-290.
نسخة خطی
مآثرمهدیه. میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدوله ‌شقاقی.  تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. نسخة خطی شمارة 780.
کتاب‌های فارسی
آدمیت، فریدون(1354). امیرکبیر و ایران. تهران: انتشارات خوارزمی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان(1367الف). تاریخ منتظم ناصری. (ج3). (اسماعیل رضوانی، مصحح). تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان(1367ب). المآثروالآثار. (ایرج افشار، کوششگر) تهران: اساطیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان(1356). روزنامة خاطرات اعتمادالسلطنه. (ایرج افشار، کوششگر)، تهران: امیرکبیر.
اقتداری، احمد(1389). خلیج فارس از دیرباز تاکنون. تهران: امیرکبیر.
اقتداری، احمد(1369). هرموز و جنگ دریایی امامقلی‌‌خان سردار شاه‌‌عباس، مجموعه مقالات خلیج فارس. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌‌المللی.
امین‌السلطان، علی‌اصغر بن ‌ابراهیم(1390). دستورالعمل حکومت بنادر فارس. (علیرضا ابن‌رحمان، کوششگر). تهران: دفتر نشر معانی.
انوری، امیرهوشنگ(1390). خلیج ‌فارس در نیمة نخست قرن بیستم. تهران: خانة تاریخ و تصویر ابریشمی.
انوری، حسن(1381). فرهنگ بزرگ سخن. (ج4). تهران: سخن.
اوبن، اوژن(1362). ایران امروز. (علی‌‌اصغر سعیدی، مترجم). تهران: زوار.
باقری، علی(1371). جامعه و حکومت در ایران. تهران: نشر بین‌‌الملل.
بامداد، مهدی(1371). شرح‌حال رجال ایران در قرن 12و13و14ق. تهران: زوار.
حبیبی، حسن؛ وثوقی، محمدباقر(1387). بررسی تاریخی، سیاسی و اجتماعی اسناد بندرعباس. تهران: بنیاد ایران‌شناسی.
جمالی، زهرا(1383). سیری در تاریخچه و فعالیت گمرکات کشور. تهران: گمرک ایران.
داونز، رابرت بینگهام(1382). کتاب‌هایی که دنیا را تغییر دادند. (احمد آرام و دیگران، مترجمان). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
دهخدا، علی‌‌اکبر(1341). لغتنامه. تهران: دانشگاه تهران.
رربورن، کلاوس میشائیل(1383). نظام ایالات در دورة صفویه. (کیکاووس جهانداری، مترجم). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
زرگری‌نژاد، غلامحسین(1380). رسایلسیاسیعصرقاجار. تهران: کتابخانة ملی ایران.
سدیدالسلطنه، محمدعلی‌خان(1371). سرزمین‌‌های شمالی پیرامون خلیج فارس و دریای عمان در صدسال پیش. (احمد اقتداری، کوششگر). تهران: انتشارات جهان معاصر.
 
سدیدالسلطنه، محمدعلی‌خان(1363). بندرعباس و خلیج فارس. (احمد اقتداری، مصحح). تهران: دنیای کتاب.
سایکس، پرسی(1363). سفرنامةسرپرسیسایکس. (حسین سعادت نوری، مترجم). تهران: آسمان.
سعیدی سیرجانی، علی‌‌اکبر(1362) وقایع ‌‌اتفاقیه: مجموعه گزارش‌‌های خفیه‌نویسان انگلیس در ولایت‌‌های جنوبی ایران از1291 تا 1322ق. تهران: نوین.
سلیمانی، کریم(1379). القاب دورة قاجاریه. تهران: نشر نی.
شاردن، ژان (1375). سفرنامة شاردن. تهران: توس.
صفایی، ابراهیم(1383). رهبران مشروطه. تهران: جاویدان.
عباسی، محمدرضا(1372). حکومت سایه‌ها: مکاتبات محرمانه و سیاسی میرزا حسین‌خان سپهسالار. تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
کاوه، بارتلمی(1387). سفرنامة آب‌‌کاره به ایران. (احمد بازماندگان خمیری، مترجم). تهران: گلگشت.
کرزن‌، جرج(1350). ایران‌ و قضیه‌‌ ایران. (ج2). (وحید مازندرانی، مترجم). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لاریمر، جان‌گوردون(1394). سواحلخلیج‌فارس. (عبدالرسول خیراندیش، مترجم). تهران: آبادبوم.
هدایت (مخبرالسلطنه)، مهدیقلی (1330). خاطرات‌ و خطرات‌. تهران: زوار.
مستوفی، عبدالله(1384). شرح زندگانی من تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه. تهران: شهر کتاب؛ هرمس.
میرزا سمیعا،محمدسمیع(1378). تذکره‌الملوک، تهران: امیرکبیر.
نظام‌السلطنة مافی، حسین‌قلی (1362). خاطرات و اسناد حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنة مافی. (منصوره اتحادیه؛ سیروس سعدوندیان، کوششگران). تهران: نشر تاریخ ایران.
نظام‌مافی، خدیجه(1391). حکومت بوشهر: اسناد و مکاتبات رضاقلی خان (سالارمعظم) نظام‌السلطنه مافی (1319-1320ق). تهران: نشر تاریخ ایران.
مقاله
معتمدی، مسعود(1348). «گوشه‌ای از تاریخچة نیروی دریایی ایران». مجلة بررسی‌های تاریخی. شمارة 4.لاکهارت،لارنس(1369). «نیروی دریایی نادرشاه». (غلامحسین میرزا صالح، مترجم). مجلة باستان‌شناسی و تاریخ. شمارة 8 و 9.
مجموعه مقالات
سعیدی، محمد(1369). «خلیج فارس در روزگار باستان» در مجموعه مقالات خلیج فارس. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌‌المللی.
سلطانی بهبهانی، سلطانعلی(1369). «بنادر ایران در خلیج فارس» در مجموعه مقالات خلیج فارس. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌‌المللی.
روزنامه
روزنامةمظفری، شمارة نهم‌، (1320ق)‌.