مجمع‌الصنایع (تجربۀ نوگرایی در مشاغل کارگاه‌های سلطنتی دورۀ قاجار)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار تاریخ ایران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

روند نوگرایی علمی، اجتماعی، و فرهنگی در دورۀ قاجار با تاسیس مدارس ویژه‌ای مانند دارالفنون و مجمع‌الصنایع همراه است. در مورد دارالفنون کم و بیش مطالب درخوری در دست است، اما در مورد مدرسۀ مجمع‌الصنایع، اطلاعات زیادی وجود ندارد. این مدرسه، در دورۀ میرزا تقی‌خان امیرکبیر و بر اساس الگوی کهن تولید خرده کالایی در بیوتات سلطنتی برپا شد تا مانند موسسه‌ای پیشگام در راه‌اندازی برخی رشته‌های جدید تولیدی و فناورانه، و یا احیا و ارتقای برخی رشته‌های تولیدیِ از رونق افتاده در دورۀ ناصری عمل کند. این تجربه، در عرصۀ سیاست‌گذاری در حوزۀ فناوری، تجربه‌ای منحصر به‌فرد بود. در این مقاله، تاریخچه و روند تحولات این مدرسه مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد و از این رهگذر، موضوع تجربۀ مزبور به عنوان تداوم الگوی کهن تولید کارگاهی سلطنتی، در دورۀ قاجار، ارزیابی می‌شود.
پژوهش حاضر، درصدد پاسخ به سوالات زیر است:
1) مدرسۀ مجمع‌الصنایع تا چه اندازه متاثر از الگوی تشکیلات بیوتات و تا چه اندازه تجربه‌ای نوین بود؟
2) علل تاسیس مدرسه چه بود؟
3) تاسیس مدرسۀ مجمع‌الصنایع چه تاثیر مشخصی در فضای فناورانه، هنری، و فرهنگی آن دوران داشت؟
تجربۀ مدرسۀ مجمع‌الصنایع را می‌توان کوشش دربار قاجار برای بازسازی و نوسازی بخش تولید کالایی بیوتات دانست و تاسیس آن با هدف استقرار، بخشی نوین در تولید کالا و سازمان صنفی مربوط صورت گرفت تا از این رهگذر هزینه‌های دربار کاهش یافته و برخی پیشه‌ها و صنایع نوین ترویج شوند. سکوت منابع در مورد مدرسه و عملکرد آن و افت و خیز و رکود در فعالیت‌های مدرسه امکان تاثیرگذاری موثر آن در فضای تولید حرفه‌ای و تحول نظام تولید شهری کشور را سلب کرده بود.
نتیجه‌گیری: نتیجه تحقیق نشان می‌دهد تجربه برپایی مجمع‌الصنایع ادغام گرایش تجربی پیشینی در سرمایه‌گذاری حکومت در عرصۀ تولید شهری و بهره‌گیری از تجربیات نوین غرب در این زمینه بود. اگرچه روند برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری حکومت در این زمینه نیز، مانند دیگر زمینه‌ها، با مشکلات ساختاری و موانع مختلف رو به رو گردید و از به سرانجام رسیدن تحولی که خواست اولیه از بنیان آن بود، تحقق نیافت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Majma'ol-Sanaye' (An Experience of Modernity in Businesses of Royal Workshops During the Qajar Era)

نویسنده [English]

  • Shahram Yousefifar
چکیده [English]

The trend of scientific, social and cultural modernity in the Qajar period in Iran was intertwined with the establishment of special schools like Dar ul-Funun and Majma'ol-Sanaye'. There is some information available about Dar ul-Funun, but there is not enough information available about Majma’olsanaye’ school. The founding of this school was based on the old pattern of retail commodity manufacturing in royal estates. This school acted as a pioneering institute to launch some new manufacturing and technology fields, and to restore and improve some outmoded manufacturing fields in the Naseri Era. This was a unique experience in policy-making in the field of technology.
 This research analyzes the history and development of Majma'ol-Sanaye' school. The main questions posed in this research are: How much was Majma'ol-Sanaye' school affected by the old pattern of Qajari royal estates disciplines, and how much was it affected by the new experience of modernity? What were the reasons for founding this school? And what evident effects did Majma'ol-Sanaye' school have on technology, art and culture of that era?
 This research concludes that the foundation of the Majma'ol-Sanaye' school was based on a merging of a former experience of the governmental investment in urban manufacturing with the West's new experiences in this field. However, the government’s programming and policy making in this field faced different fundamental problems and obstacles which caused a final failure in the revolution which was expected to happen by founding this school. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Majma'ol-Sanaye' school
  • royal estates
  • bookbinding
  • weaponry
  • urban production
  • manufacturing jobs