ظهور نقش مایه ماهی آئین مِهر در مُهرهای دوره قاجار و فلوس های دوره صفوی و قاجار

پاشایی, ژیلا

ظهور نقش مایه ماهی آئین مِهر در مُهرهای دوره قاجار و فلوس های دوره صفوی و قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

ژیلا پاشایی

کارشناس ارشد گرافیک

چکیده

هدف پژوهش: در تعدادی از فلوسهای دورة صفوی و قاجار، نقشمایة ماهی در دوکنار گلی چندپَر ضرب شده است. ترکیبی از این نقشمایه در مُهرهای دورة قاجار نیز مشهود است. این مقاله با هدف پیدایش نماد نقشمایة ماهی آئین مِهر در مُهرها و فلوسها به مطالعه و تحلیل میپردازد.
فرضیه پژوهش: علل پیدایش نقشمایة ماهی در فلوسها و مُهرهای دورة قاجار موضوع این پژوهش است. مقاله قصد دارد با فرضیة اصلیِ«پیدایش این نقوش با تأثیرپذیری از آئین مِهر» و فرضیة فرعیِ«ارتباط نقشمایة ماهی در فلوسها با اقلیم مردمانش و در مُهرها با شغل صاحبانش»به مطالعه و سیر تحول این نقش بپردازد.
روش/رویکرد پژوهش: پژوهش حاضر با ماهیت و روش تاریخی، توصیفی- تحلیلی و تطبیقی، بر پایة منابع کتابخانهای و میدانی به مطالعه و تحلیل نقشمایة ماهی و تطبیق آن میپردازد.
یافته‌ها ونتایج پژوهش: نمادهای مِهری همبستگی ویژهای با آب دارند که برجستهترین آنها مروارید، دلفین، و نیلوفر است. گل چندپر و دو ماهی اشاره به روایتی دارد که در آن تخمة زرتشت در آب، مانند مروارید در گل نیلوفرآبی است که دو ماهی از آن محافظت میکنند؛ و همچنین، داستانِ کَرَ ماهی که نگهبان گیاه هوم است. طرح «ماهیدرهم» یا «هراتی» در فرش عبارت است از دو ماهی و چهرة مِهر در میان آن. در دورة اسلامی، چهرة مِهر به گل و دو ماهی به دو برگ تبدیل شد. مقالة حاضر،با هدف پیدایش نماد نقشمایة ماهی آئین مِهر در مهرها و فلوسها، به مطالعه و تحلیل پرداخته است. نتایج نشان داد نقشمایة ماهی در مُهرها و فلوسها به سه شکل است: دوماهی در دوکنارِ گل، ماهی در دوکنار نقش صورت انسان، و نقش ماهی به صورت تنها در تعدادی از مُهرها در دو کنار صورت انسان دو برگ حک شده است که به سنت تبدیل ماهی به برگ در دورة اسلامی مربوط است. براساس یافتهها، فرضیة اصلی پژوهش(پیدایش نماد نقشمایة ماهی آئین مِهر در مُهرها و فلوسها) تأیید میگردد. باتوجه به جمعآوری مهرها از اسناد نظامیان و معلوم بودن شغل آنها و همچنین با معلوم بودن محل ضرب
اغلب فلوسها، نمیتوان نقش ماهی را به شغل صاحبان مُهر، و نقش ماهی در فلوسها را به اقلیم مردم آن منطقه نسبت داد؛ در نتیجه،فرضیة فرعی مبنی بر ارتباط نقشمایة ماهی در فلوسها با اقلیم مردمانش و در مُهرها با شغل صاحبانش مورد تأیید نیست.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Mithraism Fish Inscriptions on Safavid and Qajarid Copper Coins and Qajarid Seals

نویسنده [English]

jila pashaei

چکیده [English]

Purpose: Mithraistic symbols are closely related with water. Prominent among them are pearls, dolphins and lilies. Multi petal flowers and double fish symbolise the concept that the embryo of Zoroastor in water is like a pearl in a water lily protected by two fish, similar to the story of the Kar Fish that protects The Tree of Life. The so-called two-fish (also called Herati) design in carpets shows the face of the Mithras in the middle, encircled by two fish. In the Islamic era, the face was replaced by a flower and the fish replaced by two leaves. Fish inscriptions minted on two polygonal clay lotuses also exist in some Safavid and Qajaarid copper coins, and a combination of the same inscription on Qajarid cachets. This article explores the emergence of the Fish inscription in Qajarie seals and lotuses.
Methodology/Approach: Military seals of the Gajarid era and copper coins from both Safavid and Ghajarid eras were examined closely.
Findings and Conclusion: The inscriptions in coins and seals are in three shapes: 1) two fish at the sides of two flowers, 2) a fish beside two human faces, and 3) only one fish. In some of the seals two leaves are inscribed beside the human face. This could be due to the replacing of the fish by leaves in the Islamic era. The fact that coins were minted in territories far from the sea, and that seals belonged to military people with little connection to fishing or the sea, suggests the appearance of such inscriptions should be assigned to the survival of a Mithraist symbol up to recent times.

کلیدواژه‌ها [English]

Mithraism
Fish Incription
Seals
Copper coins
kara fish
Tree of Life-Ghajarids-Safavids

مراجع

آموزگار، ژاله(1388). تاریخ اساطیر ایران، 6 (70 و69 و68)، 41-32.

آموزگار، ژاله(1374). فرّه، این نیروی جادویی و آسمانی.کلک، 6 (70 و69 و68)، 41-32.

آمیه، پیر(1389). تاریخ عیلام. تهران: سمت.

افروغ، محمد(1389). نماد و نشانهشناسی در فرش ایران. تهران: جمال هنر.

اشتروم، هارالد(1389). آئین میترا. کتاب ماه دین(فرید وحیدی: مترجم)، 14(150)، 23- 20.

اقتداری، احمد(2534). نشانههای پرستش تیر و ناهید در نقش لوحه میترا بازیافته در معبد مهری«سالبورگ» فرانکفورت آلمان.بررسیهای تاریخی، 10(5)، 46-13.

بال‍وتا، کلو‍سکا؛ بیانکی، اوگو؛ دیگران(1385). دین مهر در جهان باستان(مجموعه گزارشهای دومین کنگره مهرشناسی)(مرتضی ثابتفر: مترجم). تهران: توس.

باوری، سیما(1392). نشانهشناسی جانوران آئین مهر. تهران: کلک سیمین.

بختورتاش، نصرتاللّـه(1351). گردونه خورشید یا گردونه مهر.بررسیهای تاریخی، 7(3)، 99-67.

بلک، جرمی؛ گرین، آنتونی(1385).فرهنگنامه خدایان، دیوان و نمادهای بینالنهرین باستان(پیمان متین: مترجم). تهران: امیرکبیر.

بهار، مهرداد(1381). از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.

بهرامی، ایرج(1378). اسطوره اهل حق جستاری تاریخی پیرامون مهر و مهرپرستی اهل حق(یارسیان) از روزگار باستان تا دوران معاصر.تهران: آتیه.

بهروز، ذبیح(1387). تقویم و تاریخ در ایران.تهران: چشمه.

پاشایی، ژیلا ؛ جباری، صداقت(1391). ظهور نقوش انسانی در مُهرهای دوره ی قاجار با تاثیرپذیری مهرها از سکه ها و مدال های آن دوره. گنجینه اسناد،22(4)، 78-107.

پرتو، ابوالقاسم(1373). اندیشههای فلسفی ایرانی. تهران: اساطیر.

پورداوود، ابراهیم(1390). سوشیانس موعود مزدیسنا. تهران: فروهر.

پورداوود، ابراهیم؛ فرهوشی، بهرام(2536). یشتها(ج 1).تهران: دانشگاه تهران.

پورمحمد، عباس ؛ شوشتری(مهرین)، علی(1321). ایراننامه ج سوم. تهران: چاپخانه بانک ملی.

تناولی، پرویز(1385). طلسم گرافیک سنتی. تهران: بنگاه.

جدی، محمدجواد(1388). مهرها و نگین ها در مجموعه آستانه حضرت معصومه. تهران: زرین و سیمین.

حامی، احمد(2535). بغ مهر نگهبان پیمان پشتیبان جنگیان، راستگویان، و درستکاران. تهران: مؤلف.

حصوری، علی(1387). از پیکر مهر تا سر ترنج. هنر و مردم، 24(7)، 41-30.

حصوری، علی(1385). مبانی طراحی سنتی، تهران: چشمه.

حصوری، علی(1379). نمادچیست؟. فرش دستباف ایران، (18)، 38-34.

دانشگر، احمد(1390). فرهنگ جامع فرش یادواره(دانشنامه ایران). تهران: یادواره اسدی.

دهخدا، علیاکبر(1377). لغتنامه علیاکبر دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.

دهخدا، علیاکبر(1385). لغتنامه متوسط علیاکبر دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.

راشدمحصل، محمد تقی(1366). گزیدههای زادسپرم. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

رضی، هاشم(1379). آئین رازآمیز میترایی.کتاب ماه هنر، 3 (28 و 27)، 37-30.

رضی، هاشم(1384). اوستا کهنترین گنجینه مکتوب ایران باستان. تهران: بهجت.

رضی، هاشم(1345). میترا یا مهر. هوخت، 17 (7)، 42-24.

رضی، هاشم(1381). دانشنامه ایران باستان عصر اوستایی تا پایان دوران ساسانی. تهران: سخن.

رضی، هاشم(1359). آئین مهر(میترائیسم). تهران: فروهر.

ستاری، جلال(1377).پژوهشی در قصه یونس و ماهی. تهران: مرکز.

سرلو، خوان ادواردو(1389). فرهنگ نمادها(مهرانگیز اوحدی: مترجم). تهران: دستان.

سودآور، ابوالعلاء(1384). فره ایزدی در آئین پادشاهی ایران باستان. تهران: نی.

شجاعدل، نادره؛ علیپور، نسیم(1384). پیشینه مهرپرستی و نیایشگاه مهر ورجوی مراغه.تاریخ پژوهی، 7(24 و 25)، 54- 44.

شمس اشراق، ع(1369). نخستین سکه های امپراتوری اسلام، اصفهان: دفتر فرهنگی استاک.

شهبازی فراهانی، داریوش(1380). تاریخ سکه. تهران: بورکه یی.

صدری افشار، غلامحسین؛ حکمی، نسرین؛ حکمی، نسترن(1388).فرهنگنامه فارسی واژگان و اعلام. تهران: فرهنگ معاصر.

صدفی، علیرضا(1369). نیرنگ تاریخ و طرح احتمالات. فروهر، 25(1و 2)، 25-24.

صمدی، مهرانگیز(1383). ماه در ایران. تهران: علمی فرهنگی.

عبدالهیان، بهناز(1378). مفاهیم نمادهای مهر و ماه در سفالینههای مهر و ماه. هنرنامه، 2(2)، 63-46.

عرب گلپایگانی، عصمت(1386). اساطیر ایران باستان(جُنگی از اسطورهها و اعتقادات در ایران باستان).تهران: هیرمند.

عزیزی، حسن؛ نوایی، مهناز(1387)، بررسی بنمایههای انتزاعی در قالی هریس. گلجام، 4(11)، 93-75.

علاءالدینی، بهرام(1391). سکه‌های مسی ایران فلوس دوره‌های صفوی تا قاجار. تهران: یساولی.

علیپور سعدانی، رضا(1388). شیء باوری(نگاهی به اشیاء جادویی در فرهنگ عامه خوزستان و حضور آن در ادبیات و نقاشی مکتب سقاخانه). تهران: نوردان.

عناصری، جابر(1374)، تجلی دوازده ماه در آئینه اساطیر و فرهنگ عامه. مرند: قمری.

فروزانفر، بدیعالزمان(1390). شرح مثنوی شریف(جزء نخستین و دوم از دفتر اول مشتمل بر شرح ابیات از 1 تا 1912). تهران: علمی فرهنگی.

فضایی، یوسف(2536). بنیآنهای اجتماعی دین. شاهرضا: چاپار.

فیروز، شاهرخ(1345). سفال. تهران: مؤلف.

قدیانی، عباس(1376). تاریخ ادیان و مذاهب در ایران. تهران: انیس.

کاپله، محمد(1381). بررسی آثار فرهنگی- معنوی میترائیسم در حاشیه رود سیمره در منطقه لرستان(نمونه مورد مطالعه معبد مهری بابا عباس خرمآباد). تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.

کرباسیان، ملیحه(1384). فرهنگ الفبایی موضوعی اساطیر ایران باستان. تهران: اختران.

کوپر، جی. سی(1386). فرهنگ مصور نمادهای سنتی(ملیحه کرباسیان: مترجم). تهران: نو.

کویاجی، جهانگیر کووورچی(1379). آئینها و افسانههای ایران و چین باستان(جلیل دوستخواه: مترجم). تهران: علمی فرهنگی.

معصومی، غلامرضا(1388). دایرهالمعارف اساطیر و آئینهای باستانی جهان. تهران: سورهی مهر.

مقدس جعفری، محمدحسن؛ جنگجوی مادوانی، علیرضا(1385). ادیان ایرانیان از آغاز تاکنون: پژوهشی اجمالی.مجلهی مطالعات ایرانی، 5(9)، 257- 231.

مقدم، محمد(1385). جستار درباره مهر و ناهید. تهران: هیرمند.

مقدم، محمد(1353). مهرابه یا پرستشگاه دین مهر.فرهنگ ایران باستان، 1(3)، 95-46.

مکی، مریم(1390). بررسی تطبیقی ایزدان سهگانه در ایران و ارمنستان در دوران باستان. ادبیات عرفانی و اسطورهشناختی، 7(22)، 201-170.

مهراز، رحمت اللّّـه (2535). آرمآنهای انسانی در فرهنگ وهنر ایران. تهران: دانشگاه ملی ایران.

نادرزاد، بزرگ(1376). مهر، پیامبر روشن با دیهیم تابان.کلک، 8 (86 و 85)، 142-133.

ورمازرن، مارتین(1387). آئین میترا. تهران: چشمه.

وزیری، علینقی(1346). هنرهای مصور قبل از تاریخ اسلام. تهران: دانشگاه تهران.

وندنبرگ، لوئی(1379). باستانشناسی ایران باستان(عیسی بهنام: مترجم). تهران: دانشگاه تهران.

هال، جیمز(1380). فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب(رقیه بهزادی: مترجم). تهران: فرهنگ معاصر.

همایون، غلامعلی(2535). کورش کبیر در آثار هنری اروپاییان. تهران: دانشگاه ملی ایران.

هینلز، جان راسل(1383). شناخت اساطیر ایران(باجلان فرخی: مترجم). تهران: اساطیر.

یاحقی، محمدجعفر(1386). فرهنگ اساطیر و داستانوارهها. تهران: فرهنگ معاصر.

یکتایی، مجید(2535). مهر در مأخذ شرقی.بررسیهای تاریخی، 11(4)، 236-221.

یکتایی، مجید(1349). میترائیسم و سوشیانس مهر.بررسیهای تاریخی، 5 (6)، 98-91.

Rabino Di Borgmale, Hyacinth Louis(1951). Album of coins, Medals, and Seals of The Shahs of Iran(1500- 1948). London: Oxford Printed at the University press by Charles Batey.