مناصب عمید و عامل در دورۀ سلجوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار تاریخ اجتماعی ایران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 کارشناس ارشد تاریخ ایران دورۀ اسلامی

چکیده

هدف: بررسی تاثیر روند دگرگونی‌های نظام مالی و مالیاتی دورۀ سلجوقیان در دگرگونی‌های ساختاری و عملکردی منصب مالیاتی این دوره، موضوع بحث مقاله حاضر است.
روش/رویکرد پژوهش: روش توصیفی- تحلیلی با تکیه بر اسناد و مدارک تاریخی و منابع کتابخانه‌ای.
یافته‌ها و نتایج: دگرگونی‌های شیوه‌های کشورداری و روابط درونی مناسبات قدرت در دورۀ سلجوقیان (431-590ق.) و استقرار حکومت یکپارچه و گسترده، شرایطی را به وجود آورد که مدیریت شهری تجربیات متفاوتی را از سرگذراند. در این میان، الگوی تعیین کننده روابط دو جانبه، بین نخبگان شهری و حکومت مرکزی، به عنوان زمینه تعیین‌کنندۀ مناسبات شهری و حکومت، مورد توجه قرار نگرفت. منصب «عامل» به عنوان نمایندۀ حکومت مرکزی و مسئول جمع‌آوری عایدات جامعۀ شهری، که باید با بدنۀ جامعۀ شهری روابطی نزدیک برقرار می‌کرد، نقشی دو سویه داشت. موضوع روابط عامل با دیگر صاحب منصبان حکومتی و نیز نمایندگان نهادها و جوامع شهری، که بیشترین چالش‌های مدیریتی شهرهای آن دوره به این حوزه مربوط است، مورد کاوش قرار نگرفته است. تغییرات مزبور در این منصب تحت تاثیر دگرگونی‌های بخش مربوط در حکومت بود یا از دگرگونی‌های اقتصادی- اجتماعی جامعۀ شهری متاثر بود؟ فرض مقاله بر این است که این دگرگونی‎ها جنبه دو سویه داشته است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد تغییرات درونی حکومت منجر به افزایش نقش و عملکرد «عامل» در شهرهایی شد که تحت ادارۀ مستقیم حکومت قرار داشتند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Position of Administrators and Representatives in Seljuq Dynasty

نویسندگان [English]

  • Shahram Yousefifar 1
  • Sabereh Azadeh 2
1
2
چکیده [English]

Purpose: This study investigated the effect of alterations in financial and fiscal systems in Seljuq era on variations in the structural and functional systems in this era.
Methodology/Approach: Historical descriptive-analytic research methods were employed and historical documents and library sources were used in finding the results.
Results: The alterations in methods of governance and the internal power relations in Seljuq dynasty caused various changes in urban governance. In this era, the interactions between city elites and the central governments did not follow a determinant model which organized the city and the governments' relations. The representative of the central government, who was also the tax collector and should have had a close relationship with the people, had a bilateral performance. The relationship of this representative with the governments' officials and representatives of other cities and offices, who faced the greatest administrative challenges in that era, has not been investigated. The current study tries to investigate the alterations in financial and fiscal systems and variations in structural and functional performance of financial officials in the Seljuq era and seeks an answer to this question: were variations in these systems due to the related systems in the government, or were they the result of social-economic changes? The study hypothesized that these alterations were bilateral.
Conclusion: The findings of the study revealed that internal changes in the government led to an increase in the importance of the role of the government representative in cities which were under direct administration of the government. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • the Seljuqs
  • Urban positions
  • Administrator
  • head of treasury
  • local elites
  • government representative
  • governor
 اتابک جوینی، مؤیدالدوله منتجب الدین بدیع (1384). عتبة‌الکتبة؛ مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر( محمد قزوینی، عباس اقبال،مصححان). تهران: اساطیر.
 اتابکی، محمود بن بختیار (1378). المختارات من الرسایل(غلامرضا طاهر، ایرج افشار.کوششگران). تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.
 بغدادی، محمدبن‌مؤید (1385). التوسل‌الی‌الترسل( احمد بهمنیار،مصحح). تهران: اساطیر.
 منشأت دیوان سلاطین ماضی(منتشر نشده).( پروانه نیک‌طبع،مصحح). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
 میهنی، محمد بن عبدالخالق (1389). آیین دبیری(اکبر نحوی،مصحح). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
 ابن الاثیر، عزیز الدین علی (1368). کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران( علی هاشمی حائری، ابوالقاسم حالت،مترجم). تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی.
 ابن خرداذبه، ابو القاسم عبید الله بن عبدالله (1371). مسالک و الممالک( سعید خاکرند،مترجم). تهران: مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل.
 بنداری اصفهانی، ابو ابراهیم قوام الدین فتح بن علی بن محمد (1356). تاریخ سلسله سلجوقی زبدة النصرة و نخبة العصرة( محمد حسین جلیلی،مترجم). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
 بیهقی، ابوالحسن علی بن زید معروف به ابن فندق (1361). تاریخ بیهق(چ3).(احمد بهمنیار،مصحح). تهران: فروغی.
 بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1388). تاریخ بیهقی(چ13).(خلیل خطیب رهبر،کوشش‌گر). تهران: مهتاب.
 حسینی، ناصر بن علی (1933). اخبار الدولة السلجوقیه( محمد اقبال،مصحح). لاهور:دانشگاه پنجاب.
 حموی بغدادی، یاقوت (1380). معجم البلدان(علینقی منزوی،مترجم). تهران؛ سازمان میراث فرهنگی.
 راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1386).راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق( محمد اقبال،مصحح). تهران: اساطیر.
 گردیزی، ابو سعید عبد الحی بن ضحاک بن محمد گردیزی (1347). زین الاخبار(عبد الحی حبیبی،مصحح). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
 نیشابوری، ظهیرالدین (1332). سلجوقنامه(اسماعیل افشار،کوشش‌گر). تهران: کلاله خاور.
 آذرنوش، آذرتاش (1379). فرهنگ معاصر عربی- فارسی.تهران: نشر نی.
 اقبال، عباس (1337). وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی از تاریخ تشکیل این سلسله تا مرگ سلطان سنجر 432-552 هـ ق( محمد تقی دانش پژوه، یحیی ذکاء،کوششگران). تهران: دانشگاه تهران.
 انوری، حسن (1373). اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی(چ2). تهران: طهوری.
 باسورث، ادموند کلیفورد (1362). غزنویان( حسن انوشه،مترجم). تهران: امیرکبیر.
 باسورث، ادموند کلیفورد و دیگران (1380). سلجوقیان( یعقوب آژند،مترجم). تهران: مولی.
 بویل، ج.آ (1379). تاریخ ایران از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان(چ3).( حسن انوشه،مترجم). تهران؛ امیرکبیر.
 خسروبیگی، هوشنگ (1388). سازمان اداری خوارزمشاهیان. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
 خطیبی، حسین (1375). فن نثر در ادب پارسی؛ تاریخ تطور و مختصات و نقد نثر پارسی از آغاز تا پایان قرن هفتم(چ2). تهران: زوار.
 کلوزنر، کارلا (1363). دیوانسالاری در عهد سلجوقی( یعقوب آژند،مترجم). تهران: امیرکبیر.
 گیدنز، آنتونی (1376). جامعه شناسی( منوچهر صبوری،مترجم). تهران: نشر نی.
 لسترنج، گای (1386). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی(چ7).( محمود عرفان،مترجم). تهران: علمی و فرهنگی.
 لمبتون، آن کاترین سواین فورد (1372). تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران(چ2).( یعقوب آژند،مترجم). تهران؛ نشر نی.
 ...........................................(1362). مالک و زارع در ایران(چ3).(منوچهر امیری،مترجم). تهران: علمی و فرهنگی.
 میراحمدی، مریم (1368). نظام حکومت ایران در دوران اسلام؛ پژوهشی درتشکیلات اداری، کشوری و لشکری ایران از صدر اسلام تا عصر مغول. تهران: مؤسسه مطالعات فرهنگی.
 یوسفی فر، شهرام(1386).تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در دوره سلجوقیان. تهران: دانشگاه پیام نور.
.............................(1390).جستارهایی در مناسبات شهر و شهرنشینی دوره سلجوقیان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،
........................؛ صابره، آزاده: منصب رئیس در دوره سلجوقی(مقاله)در دست انتشار.
 Biddle, Bruce J. (2000).Role Theory.In Encyclopaedia of Sociology (Vol IV). New York: Macmillan Reference USA, pp. 2415 – 2420.
 Cahen, CL., (1960).Amid. In Encyclopaedia of Islam (new edition)( vol I). Leiden: E.J. Brill.