تحلیل ساختار براتهای دیوانی دورۀ قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد اسناد و مدارک تاریخی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دوره دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

برات دیوانی سندی بود که از سوی دولت به­ منظور پرداخت مواجب و دیگر هزینه­ ها صادر می­شد. اهمیت برات زمانی مشخص می­شود که بدانیم در دورۀ قاجاریه اغلب پرداخت ­های دولت به کارکنان کشوری و لشکری و به­ طورکلی، اغلب پرداخت هزینه­ ها در تمام امور دولتی به­ وسیلۀ این سند انجام می­گرفت. بر این اساس، این سند می­تواند منبع مهمی برای نگارش تاریخ اقتصادی باشد. با وجود اهمیت برات­های دیوانی، تاکنون هیچ پژوهش مستقلی برای شناخت آن صورت نگرفته است. یکی از دلایل این بی­ توجهی می­تواند ساختار پیچیده و مبهم این سند تاریخی باشد.
هدف:این پژوهش با هدف بررسی و شناخت برات­های دیوانی دورۀ قاجار سعی دارد ساختار ظاهری و محتوایی این نوع سند را بررسی کند.
روش/ رویکرد پژوهش:در این پژوهش منابع کتابخانه­ای و 100 برات دیوانی از آرشیوهای اسناد تاریخی با روش توصیفی- تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته­اند.
  
 یافته­ها و نتایج:  براساس یافته ­های این پژوهش، این سند دارای 54 نوع مختلف است که همۀ آنها در ظاهر و محتوا ساختاری نزدیک به هم دارند. در ساختار ظاهری استفاده از خط سیاق، فشرده ­نویسی و فاصلۀ بین ارکان با هدف جلوگیری از هرگونه دست بردن در ارقام بارز بود و ساختار محتوایی آن نیز براساس دستورالعمل مستوفیان شکل گرفته است و تمامی برات­های دیوانی بررسی شده سوای موضوع(پرداخت مواجب، انعام، و مانند آن)، صادرکننده(برات­کِش)، پرداخت­کننده(برات­گیر)، و دریافت­ کننده مبلغ(برات­دار) ساختاری ثابت دارند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Structure of Government Drafts in the Qajarid Era

نویسندگان [English]

  • Marzieh Samareh Hosseini 1
  • Amin Mohammadi 2
چکیده [English]

Purpose: Throughout the Qajarid era, most of the payments to government and military officials and other expenses of the government were in the form of drafts. Such documents are important in the study of the economic history of the time. However, perhaps due to the complexity of these documents, they have rarely been studied properly.
Methodology: One hundred administrative government drafts from different historical archives have been analyzed.
Findings: 54 types of drafts were identified with similar structures and contents. They were written in brief and condensed Siaq script to prevent illegal manipulation or forgery. The bill's content was followed accountant's rules. All the bills followed the same structure including subject, issuer, drawer and recipient.

کلیدواژه‌ها [English]

  • historical documents
  • Drafts
  • Siaq script
  • Qajarid era
  • public finance
آدمیت، فریدون و هما ناطق(1356). افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشدۀ دوران قاجار. تهران: انتشارات آگاه.
اصفهانی، حسین(1296). بحرالجواهر فی علم الدفاتر. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، نسخۀ خطی شمارۀ 61386.
انوری، حسن(1381). فرهنگ بزرگ انوری. تهران: انتشارات سخن.
جمالزاده، سیدمحمدعلی(1376). گنج شایگان. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
رازی امین، احمد(1353). هفت اقلیم( ج2). تهران: کتابفروشی علی اکبر علمی.
رضایی، امید(1390). درآمدی بر اسناد شرعیدوره­ی قاجار. تهران: پژوهشگاه علوم­ انسانی و مطالعات فرهنگی.
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران، برات ابتیاع شمارة­ سند 240002504.
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران، برات مواجب شمارة­ سند 296003432.
شقاقی، حسینقلیخان(1353). خاطرات ممتحن الدوله. تهران: امیرکبیر.
شیخ نوری، محمدامیر(1386) فراز و فرود اصلاحات در عصر امیرکبیر. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
شیخ­الحکمایی، عمادالدین(1388). اسناد معماری ایران. تهران: دانشنامة تاریخ معماری و شهرسازی ایران زمین.
صفی نژاد، جواد(1387).  کوششی در آموزش خط سیاق. تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران. فرمانفرما، فیروزمیرزا(1377). نامه­های حکومتی فیروز میرزا فرمانفرما(فتح­الله کشاورز، کوشش‌گر). تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
فراستی، رضا(1378). آشنایی با  فرمان­ها و رقم­های دورۀ قاجاریه. تاریخ معاصر ایران، شماره­های 13-14.
فروغ اصفهانی، محمدمهدی(1378). فروغستان(ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
قائم­مقامی، جهانگیر(1350). مقدمه­ای بر شناخت اسناد تاریخی. تهران: انجمن آثار ملی
قزوینی، آصف­خان(1382). تاریخ الفی(ج4).(غلامرضا طباطبایی مجد، کوشش‌گر). تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
 نبئی، ابوالفضل(1365). تقویم و تقویم نگاری در تاریخ. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
کاشانی، محمدکاظم(1255). قوانین­السیاق. کتابخانۀ مرکزی ­و­مرکزاسناد دانشگاه تهران، شمارۀ 101 ب- ادبیات/ 5024.
کریمی، اصغر(1365). «حساب سیاق یا حساب دیناری»، مجلۀ مردمشناسی و فرهنگ عامۀ ایران. 1365، شمارۀ 3.
گرونکه، مونیکا(1387). «نگارش اسناد خصوصی در جهان اسلام در سده­های میانه». میراث جاوید،16(62).
مستوفی، عبدالله(1384). شرح زندگانی من(تاریخ اجتماعى دوران قاجار ).( ج1). تهران: انتشارات زوار.
معانی، احمدگلچین(1357 شهریور و مهر). «مُهر و نقش مُهر»، هنر و مردم، شمارۀ 191 و 192.
نخجوانی، هندوشاه(1978). دستورالکاتب فی تعیین المراتب(ج1).(عبدالکریم علی اوغلو علی زاده، کوشش‌گر). فرهنگستان علوم جمهوری سوسیالیتی آذربایجان.
Christoph, Werner,) 2003(.  formal aspects of Qajar deeds of sale in Persian Documents( Kondonoboki, editor).  London and New York: Routledge curzon.